چکیده:
طرح موضوع عبادتین (ظاهری و باطنی) در اوضاعی که بحران مذهبی دامنگیر خلافت فاطمیان شده بود، راهی برای برونرفت از معضلات فکری و فرهنگی خلیفه فاطمی الحاکم بامر الله (411-386 ق) بود. ظهور غلات اسماعیلی و پیدایی شقاق میان داعیان دربار و خیزش بحران فکری در جامعه اسماعیلی، جز با استوار کردن مبانی فکری و اعلام دیدگاه امام و داعیان فاطمی، چارهپذیر نبود. حمیدالدین کرمانی نظریهپرداز دربار فاطمی با طرح موضوع عبادتین افزون بر ایجاد انتظام فکری در جامعه اسماعیلی، آرامش و اقتدار و مشروعیت مذهبی امام، خلیفه را احیا کرد. این نوشتار به روش توصیفی ـ تحلیلی در پی دستیابی به معنای طرحواره عبادتین است و به چگونگی کاربست این نظریه به حل بحران و قدرتافزایی امام فاطمی پاسخ میگوید. دستآورد پژوهش، همسویی عبادت ظاهری و باطنی و لازم و ملزوم بودن آنها با یکدیگر است. تفکر مذهبی اسماعیلیه نخستین، با موضوع ترک عبادات ظاهری سازگار نیست و هرگز خروج امام فاطمی را از جایگاه امامت و رسیدن او را به مقام خدایی، نمیپذیرد.
خلاصه ماشینی:
وی با طرح عبادت علمی، عملکرد و شیوهای برای تأیید مرجعیت دینی و سیاسی امام بهویژه امام عصرش الحاکم بامرالله عرضه کرد و با روش مذهبی و کلام فلسفی، به انگیزه پیوند دین با فلسفه، ابزاری نیرومند را در تبیین و استوار کردن مقام و اقتدار امامت الحاکم بامرالله در عصر بحران دعوت، به کار گرفت.
او با طرح موضوع عبادتین در آغاز بر الزام سیاسی و حاکمیت و مالکیت مطلق خداوند تأکید کرد و معتقد بود که اطاعت از طریق اجرای شریعت آشکار میشود، اما باطن عبادت همان پذیرش نبوت و امامت است.
او برای تأکید بر الزام سیاسی و مشروعیت فاعلی امام فاطمی، موضوع عبادت ظاهر و باطن را مطرح کرد و در جایگاه نظریهپرداز نظام دعوت، با اشاره و تأکید بر عبادت علمی به انگیزه تبیین مرجعیت دینی و دنیوی خلیفه الحاکم بامر الله، میخواست وحدت جامعه اسماعیلی را به رهبری امام، تحقق بخشد.
راهبرد عبادت علمی و مشروعیت فاعلی امام فاطمی داعی ایرانی بر اثر تزلزل قدرت دینی و سیاسی فاطمیان عصر الحاکم بامر الله، با عرضه عبادتین و تأکید بر ظاهر و باطن شریعت، آن را در قالب راهبردی مدون مطرح کرد تا هم بحران فرهنگی را از میان ببرد و هم داعیان غالی را از عرصه دعوت اسماعیلی براند.
کرمانی در این عصر برای تبیین علمی و عقلی مقام امامت فاطمی، با ارجاع به مشروعیت فاطمی امام کوشید وی را بشری بخواند که بر پایه روحی و وراثتش از انبیا، عامل راهیابی و رستگاری بشر است.