چکیده:
خوزستان بهرغم واقع شدنش در مناطق نیمهخشک خاورمیانهای، جایگاه جغرافیایی ممتازی در فلات ایران دارد. جریان رودهای بزرگ در این سرزمین موجب شده است که از دوره باستان تا عهد اسلامی، نزد حاکمان سیاسی مهم شمرده شود و سیاستهای عمرانی کلانی در قالب اداره جریان این رودها و ایجاد تغییرات هدفمند و تاسیس و نگاهداری سازههای عظیم آبی در بستر آنها، صورت پذیرد. این سیاستها که تنها با سرمایهگذاری و نظارت حاکمیتی بزرگ و فرامحلی امکان میپذیرفت، از دید عمرانی در منطقه خوزستان بسیار تاثیر گذارد که برجستهترین نمودش، شکوفایی اقتصاد زراعی آنجا بود. این پژوهش با بررسی زمینههای جغرافیایی و چگونگی ایجاد سازههای یاد شده، سیاستهای کلان آبیاری را در بستر تاریخی ـ جغرافیایی خوزستان تحلیل میکند و به مقایسه تحولات برآمده از آن در دورههای ساسانی و اسلامی میپردازد. روش این پژوهش توصیفی ـ تحلیلی است و با استفاده از منابع و پژوهشهای موجود سامان مییابد.
خلاصه ماشینی:
افزون بر این، ضرورت تسلط بیشتر حاکمیت بر مناطق راهبردی (استراتژیک)، از دیگر عوامل مهم سرمایهگذاریهای عمرانی نهادهای حاکمیت در این مناطق به شمار میرود که خوزستان از بهترین نمونهها در این زمینه است؛ زیرا زیرساختهایش بیشتر در قالب سازههای آبی فراهم شد؛ زیرساختی که از عهد باستان بهویژه عهد ساسانی تا نخستین سدههای، از حیاتیترین عوامل تولید فراوان این سرزمین و استیلای بیشتر نهاد حاکمیت بر منطقه به سبب جایگاه ممتاز جغرافیاییاش به شمار میرفت.
بر پایه نظریۀ پدیده کوهزایی دو طرف کوبر، ایجاد رشته کوههای مرتفع زاگرس در جنوب غربی فلات ایران، موجب شد که دشتهای پست خوزستان و بین النهرین با شیبی به سمت خلیج فارس شکل گیرند (فیشر، 19؛ هریسون، 215-216؛ نیز نک: 218)؛ این کمی ارتفاع چنان است که اهواز (کمابیش در مرکز خوزستان)، تنها دوازده متر از سطح دریاهای آزاد بالاتر قرار دارد (جعفری، 18).
این رود که منابع اسلامی بخشهای شمالیاش را در بخش بالای اهواز، بیشتر «دجیل» (ابنخرداذبه، 176؛ ابنرسته،90-91) یا «نهر تستر« (اصطخری، 89؛ ابنحوقل، 251-252؛ یاقوت، ذیل «تستر»، 2/443-444)، خواندهاند، پس از ورود به دشت خوزستان و جریان به سمت جنوب، از غرب شوشتر میگذشت.
نهری به نام نهر جور نیز در ناحیه میان خوزستان و میسان جاری بود که شاید از نهرهای باستانی به شمار میرفته و شاید معرب گور بوده باشد که با این فرض، بر وجود گور در این ناحیه دلالت میکند؛ چنانکه شکار گور در عهد ساسانی موضوع بس شهیری است (ر.
نهری به نام شاور در غرب شوش و منشعب از جانب شرقی کرخه در عهد باستان حفر شده بود (حدود العالم، 156) که شاید حتی پیش از عهد ساسانی پدید آمده و با نهر باستانی الای 1 در متون یونانی پیش از میلاد منطبق بوده باشد (Streck, "al-SUS" ,in EI2, [C.