چکیده:
ورود اصحاب امامان شیعه به عرصهی تاریخنگاری همراه با نبردنگاری در سیره علوی با رویکردی کلامی و به منظور اثبات تفکر جانشینی امام علی(ع) و یافتن ریشههای آن در سیرهی نبوی بود. این حرکت با پیشگامی عبیدالله بن ابی رافع در نیمهی دوم قرن اول آغاز شد و در جریان تاریخنگاری اسلامی تاثیر بسزایی داشت. از سویی جریان سیرهنگاری را در دو شاخهی شیعی و سنی سرعت بخشید و از سوی دیگر ابتکار و پیشگامی اصحاب امامان(ع) را در گشودن محورهای جدید تاریخنگاری به اثبات رساند. این حرکت در قرن دوم با تلاش جابر جعفی و شاگردش ابان بن تغلب به عنوان دو ریز جریان در تاریخنگاری شیعی ارتقا یافت. تکیه بر آرای امامان(ع) و دستیابی به اهداف فقهی و کلامیویژگی مشترک و اساسی این حرکت علمی بود. اما در درون این جریان گرایشی معتقد به برخورد چالشی با مخالفان و گرایشی معتقد به تعامل با آنان بود، که دو نوع واکنش را از سوی اهلسنت موجب شد. در کنار این حرکت، برخی دیگر
از اصحاب، به نمایندگی ابومخنف و شاگردانش هشام کلبی و نصربن مزاحم،
با رویکردی تاریخی به ترسیم نبردنگاری در سیرهی علوی پرداختند. پژوهش حاضر این حرکت و تطور را با بررسی شرح حال علمی تاریخنگاران صحابی و اخبار پابرجا از آنان بررسی میکند.
خلاصه ماشینی:
شاگردان و راویان زیاد (رک: مزی: 4/446) از جمله تاریخنگار مشهور قرن دوم به نام ابومخنف(م157)، تدوین کتابی مستقل در شرححال وی مانند کتاب «اخبار جابر جعفی» نگاشتهی احمدبن محمد جوهری(م401) (نجاشی، ص86) و وجود شرححال او در بیشتر کتابهای شیعی و سنی نشانهای از این تأثیرگذاری است.
یعقوببن شیبه بصری(م262)، ابراهیم ثقفی کوفی(م283) و محمدبن زکریا غلابی(م298) غیر صحابی و ابانبن تغلب (م141)، مؤمن طاق (م148)، ابومخنف (م157)، هشام کلبی (م206)، ابنهلقام، نصربن مزاحم (م212) و احمد برقی (م280) از اصحاب امامان(ع) هستند، که جایگاه و نقش آنان در نگارش نبردهای عصر امام علی(ع) به شرح زیر بررسی میشود.
از اخبار تاریخی برجامانده از وی در بارهی پیکار صفین آن است که او از عبداللهبن شریک در بارهی تفاوت سیرهی عملی امام علی(ع) در دو نبرد تاریخی جمل و صفین در برخورد با شکستخوردگان پرسید، که چرا حضرت در نبرد جمل دستور داد فراریان و مجروحان را نکشند و در پیکار صفین آنان را کشت؟ (طوسی، 1404: 2/482) نوع پرسش ابان بیانگر ذهن تحلیلی او در برخورد با حوادث گذشته است و نشان میدهد که وی برای رسیدن به واقعیتهای تاریخی از شیوهی تطبیق گزارهها در تاریخنگاری خود استفاده کرده و شخصیت ممتاز و معصوم امام(ع) را نیز مانع از تحقیق و بررسیهای تاریخی ندیده است.
اما بنابر کتاب «الجمل» شیخ مفید (رک: ص 128)، کتاب جمل سیفبن عمر از منابع ابومخنف بوده و او خبر بیعت مردم با امام علی(ع) را از سیف نقل کرده است.