چکیده:
نقش آستان قدس رضوی به عنوان یکی از قدیمیترین نهادهای مذهبی - با پیشینه دیوانی و اداری- در گسترش فرهنگ تشیع، از موضوعات قابل توجهی است که ارزیابی تأثیرات آن، مستلزم بررسی وظایف و اقدامات متولیان این آستانه است. وجود پرشمار متصدیان منصب نقابت و نقیب و هزاران خادم و مستخدم با بیش از دوازده قرن قدمت و قرار گرفتن منصب تولیت، در رأس هرم ساختار تشکیلاتی آن پژوهشی پردامنه را ضروری میسازد و آنچه مقرر است در این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی، و با تکیه براسناد و دادههای تاریخی مورد بررسی قرار گیرد، واکاوی سیر تطور منصب نقابت و تولیت در آستان قدس رضوی به همراه ارزیابی وظایف و کارکردهای متولیان و تأثیر عملکرد آنان در اشاعه فرهنگ شیعی است.
خلاصه ماشینی:
وجود پرشمار متصدیان منصب نقابت و نقیب و هزاران خادم و مستخدم با بیش از دوازده قرن قدمت و قرار گرفتن منصب تولیت، در رأس هرم ساختار تشکیلاتی آن پژوهشی پردامنه را ضروری میسازد و آنچه مقرر است در این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی، و با تکیه براسناد و دادههای تاریخی مورد بررسی قرار گیرد، واکاوی سیر تطور منصب نقابت و تولیت در آستان قدس رضوی به همراه ارزیابی وظایف و کارکردهای متولیان و تأثیر عملکرد آنان در اشاعة فرهنگ شیعی است.
از میان ساداتی که پس از شهادت امام(ع)- در نوقان توس- روی به این شهر آوردند، شاخصترین ایشان، سادات موسوی و رضوی بودند که از حدود قرن پنجم هجری، در شهر مشهد، حضوری فعال یافتند و از سدههای ششم تا نهم هجری، منصب مهم نقابت را عهدهدار شدند (خلخالی، 1331: 618) و سپس در دوره صفوی، از نظر مذهبی، سیاسی و نظامی قدرتی قابل توجه پیدا کردند (Farhat, 2002:67).
تنها فردی از سادات رضوی، که در اواخر دوره قاجار، به منصب تولیت آستان قدس مفتخر گردید، محمد علی رضوی بود(اعتمادالسلطنه، 1362: 2/323).
وظایف و کارکردهای متولیان آستانه از آنجایی که ارزیابیتاثیرات آستان قدس رضوی در گسترش فرهنگ شیعی، مستلزم بررسی اقدامات متولیان، به عنوان کارگزاران اصلی این نهاد مذهبی است، از این رو، تبیین عملکردهای آنان در عصر قاجاریه ضروری مینماید.
- سوءاستفادههای خدام و کشیکچیباشیان عدم نظارت کافی متولیان بر امور آستانه، سبب شد تا سوءاستفادههای زیادی از سوی خدام (سیاح، همان:133) و کشیکچیباشیان (سند شماره1/29723 سازمان کتابخانهها، موزهها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی)(5)صورت گیرد.