چکیده:
عراق از دید تاریخی، اصلی ترین مرکز شیعیان در ده قرن نخست اسلام بوده است و حتی پس از برپایی دولت صفویه در ایران تا کنون از مراکز عمده تشیع در جهان اسلام به شمار می آید. جنوب عراق، خاستگاه معنوی بنیادین تشیع و جایگاه روی دادهای حماسی و غم بار آن در دهه های نخستین اسلام بود و تاثیر و نفوذش در رشد فکری و معنوی شیعیان در درازنای تاریخ انکارناشدنی است، اما گسترش تشیع میان عشایـر جنوب عـراق و سرانجام بدل شدن آن بــه «مذهب اکثریت»، از دید داخلی و خارجی، معلول اوضاع ویژه سده های هجدهم تا بیستم (دوران حکومت عثمانی ها) بود. اگرچه تشیع در عراق پیشینه ای هزار ساله داشت، تا آن روز بیش تر در برخی از مراکز شهری مانند کربلا و نجف نمود داشت. بررسی روند دگرگونی مذهبی عشایر جنوب عراق از تسنن به تشیع و عوامل تاثیرگذار در این تحول، بن مایه این پژوهش است.
خلاصه ماشینی:
ب) تشیع تنها پس از دگرگونی مذهبی شمار فراوانی از این قبیلهها در سالهای پایانی سده هجدهم و در دهههای قرن نوزدهم، گسترش یافت و توانمند شد و در جایگاه مذهب بیشتر مردمان عراق نشست.
<H2>عوامل مؤثر در تغییر مذهب قبیلهها</H2> <H3>الف) عتبات عالیات </H3> جایگاه مذهبی نجف و کربلا و اهمیت آنها در قالب بلندپایهترین مراکز علمی و اعتقادی شیعه، در گسترش تشیع میان قبیلههای جنوب عراق بسیار تأثیر گذارده است.
نجف، همچون بسیاری از مراکز مذهبی جهان، در درازنای زمان بسیار دگرگون شده، اما بهرغم نزدیک بودن فرات به این شهر، نبود سامانهای برای تأمین آب در آنجا و آسیبپذیریاش در برابر حملههای فراوان قبیلههای عرب، دو مشکل بسیار مهم در تاریخ نجف پیش از سده نوزدهم بوده است (الخلیلی، 1987، ص213-214).
بنابراین، حملههای وهابیان و فشارهای قبیلههای عراق بر شهرهای شیعهنشین، بر انگیزه علمای شیعه نجف و کربلا برای تغییر مذهب قبیلهها افزود.
برخی از دیگر محققان، تغییر مذهب قبیلهها را نشانه اعتراض آنان به سیاستهای مالیاتی دولت عثمانی میخوانند و معتقدند که پس از تلاش عثمانیها برای اسکان قبیلههای چادرنشین و توزیع سندهای مالکیت میان آنها، کشاورزی در جنوب عراق گسترش یافت، اما این رویداد ناخرسندیهایی را نیز به دنبال آورد؛ زیرا عثمانیها یکباره بر شمار مالیاتها افزودند که این خود به پیدایی حس بیعدالتی و ستمگری میان قبیلهها و واکنش و مقاومت آنها انجامید (لوتسکی، 1379، ص121).