چکیده:
دستورالعلاج، اثر طبی سلطان علی خراسانی جنابدی ، از پزشکان دربار ازبکان است که پس از چهل سال طبابت و سفر در رکاب کوچکونجی خان، به درخواست سلطان محمود ازبک، تألیف شده است. از این کتاب که متنی شبه ادبی محسوب میشود بیش از سی نسخه، در کتابخانههای ایران و جهان موجود است. سلطانعلی در زمان حکومت ابوسعید بهادرخان به دستور وی تکملهای شانزده بابی بر کتاب افزود، که این تکمله در حکم مقدمه دستورالعلاج میباشد. در نسخههای موجود، مقدمه شانزده بابی دیده نمیشود، بلکه به صورت کتابی جداگانه موجود است. در چاپهای سنگی، مقدمه در ابتدای کتاب قرار داده شده است. با مراجعه به فهرستها نسخههای متعددی از کتابشناسایی شد. پس از آن با مطالعه کتابهای تاریخی دوره صفوی و و کتابهایی که به معرفی متون طبی فارسی پرداختهاند و معدود کتابهایی که درباره سلسله ازبکان موجود بود، اطلاعاتی درباره ازبکان و کتاب دستورالعلاج به دست آمد. از این میان اطلاعات درباره سلطانعلی بسیار اندک ومنحصر به گفته های خودش در مقدمه کتاب میشد.در نثر دستورالعلاج نیز برخی ویژگیهای نحو زبان عربی، مانند مطابقت صفت و موصوف، فعلهای شروع و همچنین استفاده از فعلهای کهن فارسی، واژههای قدیمی و تقلید از سبکهای گذشته دیده میشود.از نظر اصول نگارشی رعایت پیوسته نویسی در کلمات مرکب و جدانویسی در پیشوندهای فعلی و پایبندی به نگارش تنوین نصب و علامت مد در مصوت آ از ویژگی های مهم این کتاب است. در این پژوهش استنساخ و معرفی کتاب بر اساس قدیمی ترین و کاملترین نسخه موجود انجام گرفته است.
Dastoor-al-Alaj is the medical work of Sultan Ali Khorasani، a doctor of the Uzbek court who، after forty years of practicing and traveling with Koch Konji Khan، has compiled it on the request of Sultan Mahmood Uzbek. There are more than thirty copies of this book، which is a quasi-literary text، available in libraries in Iran and across the world. At the time of Abu Sa'id Bahadur Khan's rule، Sultan Ali added a sixteen-chapter introduction to the book. In the existing versions، this sixteen-chapter introduction does not appear، but is available as a separate book. In lithographs، the introduction is placed at the beginning of the book. By referring to the lists، several versions of the book were identified. Subsequently، with the study of the historical books of the Safavid period and the books that introduced the Persian medical texts، the few books available on the Uzbek dynasty. However، some data were obtained about the Uzbakan and the book ‘Dastoor-al-Alaj’. Among other things، the information about Sultan Ali was very small and confined to what appears in the book's preface. In the content of Dastoor-al-Alaj، some features of the syntax of Arabic language، such as the consistency of adjectives، the verbs of the beginning، as well as the use of ancient Persian verbs، old words and imitation of old styles could be seen. From the point of view of the principles of writing، the observance of continuous writing in compound words، the segregation in the current prefixes، and adherence to the writing of the consonant ‘A’ are the main features of this book. This study is based on the oldest and the most complete version of the book.
خلاصه ماشینی:
نسخه خطی دستورالعلاج، به عنوان متنی شبه ادبی، و از سوی دیگر به عنوان یک متن علمی در زمینه طب شایسته توجه است و چنانچه متنی منقح و پیراسته از این میراث گرانبها در اختیار پزشکان، پژوهشگران و خوانندگان قرار گیرد، مفید فایده بسیار خواهد بود.
1-1 پیشینه تاکنون درباره دستورالعلاج، پژوهش خاصی انجام نشده است، جز این که در برخی کتابهابه صورت مختصر به نام کتاب و نام نویسنده اشاره شده است.
و می نویسد: «این دانشمند ایرانی چند کتاب پیرامون علم پزشکی تألیف کرده که فهرست آنها به شرح زیر است: دستور العلاج که به سال 933 هجری به نام ابوالمظفر محمود شاه از پادشاهان همان خاندان نوشته، رساله علاجیه، رساله دستورالعلاج در طب که به اسم ابوالغازی ابوسعید بهادرخان مذکور تألیف شده است»(حقیقت، 1387: 450-451).
5. نسخه دیگری نیز در این کتابخانه وجود دارد که با نام دستورالعلاج معرفی شده، اما در واقع تحفه حکیم مؤمن است.
اما تکرار بند در برخی صفحات کتاب نشان میدهد که این متن از جایی رونویسی شده است و کهنتر از این دست نوشته نیز باید موجود باشد.
8-2 فعل در این متن فعلها گاه به شیوه کهن به کار میروند و گاه نویسنده آنها را در معنایی که خود میخواهد، استفاده میکند و یا از شکل عامیانه فعلها بهره میبرد.
برخی کاربردهای ویژه فعل عبارتند از: 8-2-1 شاید به معنای شایسته است نویسنده از فعل ناقص «شاید» در معنای شایستن، فقط به صورت صیغه سوم شخص مفرد را به کار میبرد: «و اگر گلاب و عدس و چوب گز و نمک بجوشانند و آب آن را بر ابرو پاشند، شاید»(دستورالعلاج، مقاله دوم، باب اول).