چکیده:
فخر رازی در آثار خود بر تباین ماهوی انسانها تصریح کرده است. نگارنده در آثار فخر رازی تعریف مشخصی از «ماهیت» نیافت، اما این نکته در آثار او هست که ماهیت امری است که تغییر و تبدیلِ آن ممکن نیست. در نتیجه تصریح به تباین ماهوی انسانها، به این معنا خواهد بود که هر فرد از انسان ماهیتی تبدیلناپذیر و متفاوت با دیگر انسانها دارد. بدیهی است که این باور همه دانشهایی را که به نوعی به انسان مربوط میشود تحت تأثیر قرار میدهد. برای دستاندرکارانِ علوم تربیتی، اخلاقی، حقوق، فقه و ... بسیار اهمیت دارد که بدانند آیا با انسانهایی یکسان سروکار دارند یا با مجموعهای از انسانهایی که هر کدام ماهیتی علیحده و مجزا دارند. در این مقاله با استقصای آثار فخر رازی، ادله و شواهد وی را بر تباین ماهوی انسانها، در دو بخش ادله غیرنقلی و ادله نقلی، عرضه میکنیم.
خلاصه ماشینی:
فخر رازی در جایی دیگر باز هم ضمن تصریح بر تفاوت ها نتیجه میگیرد که مکلف کردن برخی انسان ها به معارف یقینی و اخلاق نیک ، خارج از طاقت و توان آنها است .
٣. ادعای برهان و مکاشفه در جایی دیگر فخر رازی مدعی میشود که علاوه بر براهین ، در مکاشفه نیز بر ایشان مکشوف شده که انسان ها از لحاظ ذکاوت و کودنی ، شرافت و پستی ، و میل به عالم معنا یا عالم ماده ، 1 دارای جوهر ماهوی متفاوت هستند.
از مطالبی که از فخر رازی نقل کردیم معلوم میشود که در دوران حیات وی این پرسش مطرح بوده است که : اختلافات انسان ها مربوط به جسم آنان است یا مربوط به روحشان ؟ در برخی عبارت هایی که از وی نقل کردیم میبینیم که میکوشد نشان دهد اختلاف در اموری همچون اخلاق ، ریشه در روح و نفس انسان دارد.
طبق تفسیر فخر رازی این آیه دلالت میکند بر اینکه انسان ها در اصل جوهر خویش در دو گروه قرار میگیرند.
اما باید توجه کرد که روایات فراوانی در منابع فریقین نقل شده که «شاکله » را به معنای «نیت » دانسته اند و برخی آن را به معنای مذهب و طریقه (بحرانی ، ١٤١٦، ج ٣: ٥٨١ و ٥٨٢؛ سیوطی ، ١٤٠٤، ج ٤: ١٩٩) و فخر رازی در این تفسیر خود به روایات متعدد توجه نکرده است .
اندیشه فخر رازی مبنی بر تفاوت ماهوی انسان ها، مبتنی بر ساختار فکری اشاعره ، یعنی «جبر» و جواز «تکلیف مالایطاق » شکل گرفته و این ساختار اشتباه منجر به تفسیر اشتباه برخی آیات و روایات شده است .