چکیده:
رویدادهای تاریخی نه تنها در محدوده زمان، بلکه در گستره مکان نیز وقوع می یابند. این عامل، پژوهشگر تاریخ را ملزم می دارد محل حدوث وقایع را نیز در بررسی خود مورد توجه قرار دهد. در حقیقت بررسی یک واقعه تاریخی بدون توجه به ویژگی های جغرافیایی، فرهنگی و اجتماعی مکان بروز رویداد میسر نیست. بنابراین بیش از هر نگرش تاریخی، توجه به جغرافیای تاریخی اهمیت زائدالوصفی دارد. ولایت قم در دوره-های تاریخی مختلف، یکی از مهم ترین ولایت های مرکزی ایران به حساب می آمد. به گفته برخی جغرافیانویسان مسلمان قرن 4 و 5 هجری، در اصطلاح جغرافیدانان ولایت قم از مراکز مهم تشیع در ایران به شمار می آمده است. یافته های پژوهش حاکی از آن است که رشد شهری ولایت قم در دوران اسلامی به نسبت نزدیکی به حکومت مرکزی، قرار داشتن در جاده های تجاری و مواصلاتی و پیشرفت کشاورزی وابسته بوده است. هم چنین در حوزه تجارت و کشاروزی تولید گندم، جو، پنبه، زعفران، انار و صادرات آن ها در دوره های مختلف یکی از عوامل رشد و پیشرفت منطقه محسوب می شده است. بر این اساس، این جستار بر آن است تا با روش توصیفی- تحلیلی و با تکیه بر کتاب تاریخ قم، برآیند کلی از ساخت ها و ویژگی های جغرافیای، سیاسی و اقتصادی ولایت قم به دست دهد.
خلاصه ماشینی:
(بیک محمدی، ١۳۷۸: ١٥) تا پیش از قرن بیستم ، «جغرافیای تاریخی » اصطلاحی برای توصیف حداقل سه جریان متمایز فکری بود: الف ) بازآفرینی جغرافیای شرح داده شده در کتاب مقدس و آثار کلاسیک یونان و روایت های رومی ؛ ب) جغرافیا به مثابه پیشتیبان تاریخ که درصدد نشان دادن دگرگونی حدود و ثغور و مرزهای دولت ها و امپراتوریها بود، و ج) تاریخ اکتشاف جغرافیایی .
(قمی ، ۲۴) این نامها فعلا نام قصبه و محل های قم است و در قرن چهارم به نقل از کتاب تاریخ قم ، حصارهای این دیه ها در این محال هنوز استوار بوده و چون سراها و خانه ها بسیار شد، آن هفت دیه به یکدیگر نزدیک و متصل شد و مجموع آنها را کمیدان و یا قم نام نهادند.
(قمی ، ۶۱) امروزه در جنوب شرقی قم مزرعه و نهری به نام شهرستان وجود دارد که یکی از مکانهای باستانی این دشت است که بنا به گفته مورخان به احتمال قریب به یقین محل باستانی شهر قم بوده که در هنگام فتوحات مسلمین به وسیله پیشگامان سپاه ابوموسی اشعری فتح و احتمالا ویران گردیده است .
(ابن رضا، ۱۳۶۵: ۲۶) راجع به باروهای این شهر در تاریخ قم آورده شده که : «اول بارویی که در قم کشیده اند، یزدان فاذار ـ رئیس ناحیه ابرستیجان ـ بنا کرده است ».