چکیده:
یکی از بهترین شیوههای شناخت انعکاس جامعه در ادبیات، مقایسۀ یک موضوع اجتماعی در آثار جوامع مختلف است. مقالۀ حاضر با همین رویکرد به بررسی بازتاب واقعیتهای جامعه در سه داستان « تائیس»، «درد دل ملا قربانعلی» و «پیوند مقدس» میپردازد. تائیس، اثر آناتول فرانس، رمانی با مضمون عشق یک راهب به زنی زیباروی، توجه بسیاری از ادیبان و منتقدان را به خود جلب نموده است. محمد علی جمالزاده تحت تاثیر این رمان، داستان کوتاه درد دل ملا قربانعلی را با همین مضمون نوشته است. توفیق الحکیم، نمایشنامه نویس و داستاننویس معاصر مصری نیز رمان پیوند مقدس را با اثرپذیری از رمان تائیس خلق نموده است. پژوهش پیش-رو ابتدا اثرپذیری دو اثر فارسی و عربی یاد شده از رمان فرانسوی تائیس را از نظر میگذراند و سپس با تکیه بر نظریۀ لوکاچ به بررسی مانندگیهای این سه داستان از منظر جامعهشناختی ادبیات میپردازد که از مهمترین آنها میتوان"دینمرد" و "زن" را نام برد. در پایان، به چگونگی روند اجتماعی شدن ادبیات در این سه داستان پرداخته میشود و نقش پر رنگ جامعۀ نویسندگان در بروز تفاوتهای موجود در این داستانها نشان داده میشود.
خلاصه ماشینی:
بدین منظور، ابتدا اثرپذیری دو اثر فارسی و عربی یادشده از رمان فرانسوی تائیس مورد بررسی قرار گرفته و سپس با تکیه بر نظریۀ لوکاچ مانندگیهای این سه داستان از منظر جامعهشناختی ادبیات تبیین شده است که «دینمرد» و «زن» را از مهمترین آنها میتوان بهشمار آورد.
دربارۀ تائیس میتوان این گونه نتیجه گرفت که با وجود جنبههای فلسفی و تاریخی مطرح در این رمان، آناتول فرانس از آن جهت مضمون «عشق راهب به زن زیبا» را دستمایۀ رمان خود قرار داده است که در راستای افکار زیباییدوستانهاش، بار دیگر تقابل هرچیزی ـ ازجمله ریاضتهای آیین مسیحیت ـ را با زیبایی زیر سؤال ببرد و ستیز با غریزۀ زیبادوستی را به سخره گیرد.
از سویی، ذوق جمعی3 نویسنده را بر آن داشته است که بهکرات از مثلها و اصطلاحات برای معرفی عادتها و باورهای ایرانی استفاده کند؛ برای نمونه میتوان به مورد زیر اشاره کرد: شب مهتاب و ابر پاره پاره حریفان جمع شوید دور پیاله (همان، 101) علاوهبر سادهنویسی زبان فارسی، در زمینۀ «تجزیه و تحلیل مسائل اجتماعی نیز میتوان جمالزاده را پیشکسوت کسانی دانست که در این طریق گام نهادهاند و کتاب یکی بود و یکی نبود مقدمۀ داستانهای اجتماعی است» (مهرین، 1342: 175).
میتوان گفت که از دیدگاه نقد جامعهشناختی و رئالیسم لوکاچ، داستان درد دل ملاقربانعلی موفقتر از دو رمان دیگر است؛ اما از همین منظر، رمانهای تائیس و پیوند مقدس، هر دو به افراط و تفریطی رفتهاند که به گفتۀ لوکاچ از ارزش رئالیستی ادبیات میکاهند.