چکیده:
معادن، یعنی مواد ارزشمندی که به صورتهای جامد، مایع وگاز در درون زمین یا سطح آن به طور طبیعی تکون یافتهاند، یکی از مهمترین پایههای اقتصاد و توسعة هر کشوری محسوب میشوند.آشنایی با چارچوب مقررات مربوط به معدن بویژه مالکیت آن، در مدیریت و بهره برداری صحیح از آن نقش بسیار مهمی دارد. متفاوت بودن زمین ها -که ظرف تکوین معادن هستند- از نظر مالکیت موجب اختلاف و چالش در تملک معادن گردیده و دانشمندان فقه را با این سؤال مواجه ساخته است که ضابطه مالکیت معادن چیست فقهای امامیه در این خصوص دارای سه دیدگاه هستند. تعدادی از آنان، معدن را در شمار ثروتهای عمومی مردم یا مباحات عامه قرار دادهاند. برخی دیگر معادن را از نظر مالکیت، تابع زمینی میدانند که در آن تکون یافته است؛ معادن موجود در زمین خصوصی از آن مالک آن و معادن موجود در زمینهای عمومی، برای عموم مردم و معادن موجود در اراضی انفال، از آن امام است؛ و مشهور قدما و شماری از معاصرین قائلند که معادن از انفال است امام خمینی نیز با همین دیدگاه، هم عقیده هستند.
خلاصه ماشینی:
سؤال اصلی این پژوهش آن است که از دیدگاه فقهای امامیه مالکیت معادن ازآن کیســت ؟ و امام خمینی به عنوان فقیهی که با دید کلان حکومتی به این موضوعات مینگریســت چه دیدگاهی دارد؟ لازم به یادآوری است که فقهای بزرگ امامیه مانند: شیخ طوسی در نهایــه (١٤٠٠: ٤١٩)، علامه در تذکره (بیتاج ٥: ٤٣٩)، اردبیلی در مجمع الفائـده (١٤٠٣ج ٤: ٢٩٨)، نجفی در جواهر الکلام (بیتا ج ٣٨: ١٠٨) و طباطبایی در ریاض المسائل (١٤١٨ ج ٥: ٢٥٧) در تحقیقات فقهی خود این موضوع را مطرح کرده و دربارة آن اظهار نظر نموده اند.
دلیل چهارم : اطلاق اخبار خمس معدن : مفاد اخبار خمس معدن ، وجوب خمس معدن است ؛ و از آن جاکه خمس در ملک ثابت است و قول به ملکیت امام نسبت به معدن با وجوب خمس بر مستخرج از آن قابل جمع نیست ، نتیجه میگیریم ، معادن هم باید ملک امام نباشند، بلکه از مباحات اصلیه بوده و هر کسی استخراج کرد، مالک آن می شود و خمس هم بر او واجب میگردد (نجفی بیتا١٢٩:١٦؛ اراکی ١٠٣:١٤٣٤).
آنچه از کلام امام میتوان به دست آورد این است که تبعیت زمین در اعماق و در جو مطلق نیست و به اندازه احتیاجات عرفی ، ملکیت پایان میپذیرد؛ البته این اجازه مالکیت را امام در حد عرفی و احتیاج پذیرفته است و منافاتی با این که معادن مطلقا از انفال هستند، ندارد؛ چراکه این ملکیت حقی را از کسی ضایع نمیکند، اما اگر همین معدن نزدیک به سطح زمین دارای ثروت و مواد سرشاری باشد امام آن را از تحت تابعیت ملک خارج میداند و اجازه چنین مالکیتی را نمیدهد، هر چند از نظر عرفی تابع زمین باشد.