چکیده:
در مطالعه ی تاریخ ایران اسلامی با نام زنانی مواجه ایم که تاثیرگذار و حامیان و بانیان مهمی در معماری بوده اند. در دوره های مختلف تاریخ متناسب با باورهای عمومی جامعه و نظام حاکم، حضوراین زنان در بعضی دوره ها پررنگتر و در بعضی از دوره ها کمرنگتر است که بی شک متاثر از شرایط هر دوره از تاریخ بوده است. زنان هرگاه مجال یافته اند، به مداخله در امور سیاسی و امور عام المنفعه (هنرومعماری) پرداخته اند و در این امور پیشقدم می شدند. مهدعلیا، گوهرشاد آغا یکی از این زن ها می باشد. وی از اشراف خراسان بود. پدرش امیر غیاث الدین ترخان یکی از امرای تیمور ی بود. او بعد از ازدواج با شاهرخ تیموری ملکه ی ایران شد. به طوریکه در امور دولتی و حکومتی به شاهرخ مشورتهای سازنده ای می داد و در امور اجرایی سهم فعالانه ایی داشت. از او به عنوان زنی باذکاوت، نیکوکار، و مادری هنرمند نام برده اند که در حسن تدبیر و سیاست مقامی والا داشته است. در دوران حیات خود گروهی از هنرمندان و معماران را گرد خود جمع نمود. تحت نظر او یک مجموعه ی عام المنفعه معماری در هرات(مسجدجامع، مدرسه، خانقاه) و مسجد ی در کنار بارگاه امام رضا(ع) ساخته شد. در هر دو شهر به نام آن بانو به (مسجدگوهرشاد) معروف می باشند. دراین پژوهش سعی می گردد با مطالعه زندگی گوهرشاد آغا و آثاری که منسوب به وی باقی مانده، عملکرد این بانو در ساختار سیاسی، فرهنگ و تمدن دوره ی تیموری مورد واکاوی قرار بگیرد.
In the study of the history of Islamic Iran, we encounter women who have been influential and important sponsors and founders in architecture. In different periods of history, in line with the general beliefs of the society and the ruling system, the presence of these women is more colorful in some periods and in some periods is less pronounced, which is undoubtedly influenced by the conditions of each period of history. women have, whenever possible, paid for intervention in political affairs and public affairs (art and architecture). Mehd Alia, Gohar Shad Agha is one of these women. Gohar Shad Agha was one of the nobles of Khorasan.His father Amir Ghiasuddin Torkhan was one of the Timurid emirs. After marrying Shahrokh Tejori, she became Queen of Iran. So that in state and government affairs, Shahrok gave constructive advice and had an active role in executive affairs. She has been named as a beloved, philanthropist and artist woman, who has had a high position in well Policy and tactics .During his life , she gathered a group of artists and architects. Under his supervision, a general architectural complex was built in Herat (mosque, school, and khangha) and a mosque was built next to Imam Reza's courtyard. In both cities, the name of that lady is famous for the Goharshad Mosque. In this research, we try to help study the life of Gohar Shad Agha and the works that remain attributed to his, to examine the performance of this lady in the political structure and the era of Timurid civilization and culture
خلاصه ماشینی:
"Keywords: Gohar Shad Agha, Timurian, Shahrokh ,School, Mosque, Herat مقدمه عصر حاکمیت تیموریان درایران مانند دورهی مغول به لحاظ منزلت، احترام، و موقعیت زنان، به ویژه زنان خاندان حاکمه قابل توجه و تأمل است.
فعالیت زنان در جهت حمایت از معماری و ساخت و تعمیر ابنیه های مختلف و علاقه به امور خیریه و عام المنفعه به ویژه درعهد تیموریان قابل توجه و در شاخص نمودن وجههی اجتماعی آنها بسیار مؤثر است.
لذاهدف نگارنده دراین است که با بررسی منابع متقدم و بهره بردن از تحقیقات تاریخ پژوهان متآخر، با در نظرگرفتن اهمیت مقام و جایگاه گوهرشاد خاتون در عصر تیموریان، تصویری روشن از عملکرد وی در ساختار سیاسی، فرهنگ و تمدن این دوره ارائه دهد.
گرچه هرات در بیشتر دوره های تاریخی به عنوان یکی از مهم ترین شهرهای خراسان و بستر مناسب تلاقی مدنیت های شرق و غرب به شمار میرفته، ولی در دوران سلطنت شاهرخ میرزای تیموری و پشتیبانی گوهرشاد خاتون این شهر مرکز تجمع دانشمندان و هنرمندان و محل رونق و شکوفایی هنرهای بسیاری چون تذهیب، خوشنویسی، معماری، بوده است(شبانکاره ای،1376: 320؛ابن بطوطه،1359: 433).
به نظر نگارنده، توجه لازم به آموزش نیروی انسانی در جهت تمدن سازی از جانب شاهان تیموری و به ویژه شاهرخ تیموری وهمسرش گوهرشاد خاتون کلید توسعهی فضای فرهنگی هرات دوران تیموری بوده است.
از ملکه کبری یکی از همسران تیمور گرفته تا گوهرشادآغا همسر شاهرخ تیموری(حافظ ابرو،1380: 4/692؛سمرقندی،1375: 2/261) گوهرشاد خاتون از زنان نام آشنای این دوران همواره بانی و ناظر برامور طراحی و ساخت بنا بوده و حضوردائم و فعال داشته است."