چکیده:
در این مقاله، به بررسی دیدگاه دو فیلسوف مسلمان دربارهی میزان اعتبار آزمایش فکری گالیله (۱۵۶۴ - ۱۶۴۲م) برای اثبات قانون لختی پرداختهایم. علامه طباطبایی (۱۲۸۱ - ۱۳۶۰ش) و شهید مطهری (۱۲۹۸ - ۱۳۵۸ش) مستقیماً به رد آزمایش فکری گالیله نپرداختهاند، بلکه اگر چنین مینماید که با این آزمایش فکری سر ناسازگاری دارند، صرفاً به این دلیل است که ادعای خدشهناپذیری این آزمایش فکری و همارزشدانستن آن با آزمایش واقعی را تضعیف کنند و در گام بعدی نیز این گزاره را بیوجه کنند که نتیجهی این آزمایش فکری (یعنی قانون لختی) بتواند اصلی فلسفی را به زیر بکشد و آن را نقض کند.
رویکرد این دو متفکر به آزمایش فکری خاصی (یعنی آزمایش فکریِ اثباتکنندهی قانون لختی) را میشود دیدگاهی اجمالی دربارهی طرز تلقی از اصل روش آزمایشهای فکری، در فضای فکری فلسفهی اسلامی معاصر دانست. در دیدگاه این دو متفکر، آزمایش فکری شأن اثبات مطلبی را دارد، اما نه بهاندازهی آزمایش در فضای آزمایشگاهی، آزمایش فکری حدسی و نظری است، نه بهدستآمده از اصول تجربی و عملی.
خلاصه ماشینی:
دو فیلسوف در ضمن تلاش برای متنبهساختن مستشکل، به دلالت التزامی، آزمایش فکری لختی گالیله را، که منشأ قانون اول نیوتن است، از آن نظر که آزمایش فکری است بررسی کردهاند، قصد اصلی ما پژوهش در چگونگی موضعگیری این دو فیلسوف اسلامی برای آزمایشی فکری است، که خلافواقع نیز هست (آزمایش فکری برای تبیین لختی) و قصد فرعی ملاحظهی چگونگی دفاع این فیلسوفان عقلگرا از اصول خدشهناپذیر عقلی در برابر ادعاهای علمی است؛ بحث اصلی ما بحث از صحت قاعدهی علیت و خطای مثالهای نقضی نظیر بینیازی محرک از متحرک یا بینیازی بنا از بنا یا بینیازی نطفه از اثرگذاری پدر نیست، بلکه بررسی مواجههی دو تن از فیلسوفان مسلمان با قاعدهای علمی است که در فضایی فرضی مطرح شده است (آزمایشی فکری است)، هرچند که در مثالهای بنا و نطفه نیز با آزمایشهایی فکری روبهرو هستیم، تفاوت آنها در این است که در آنها، فرضهای خلاف واقعی مطرح نشده است و مثلا کسی نمیتواند به این فرضها چنین خرده بگیرد که اولا بنایی در طبیعت نیست و اگر فرضا باشد، چنین و چنان.
پس از طرح آزمایش فکری گالیه نیز به دیدگاه علامه طباطبایی و شهید مطهری دربارهی این روش فلسفی پرداختهایم و در پایان، موضع این دو فیلسوف دربارهی اینکه قانون لختی به علت نیازمند است تبیین شده است.
Cappelen, Herman; Gendler, Tamar; Hawthorne, John, (Eds) (2016), The Oxford Handbook of Philosophical Methodology, Oxford, United Kingdom: Oxford University Press.