چکیده:
طبقاتالصوفیه انصاری و تذکرةالاولیا عطار و نفحاتالانس جامی، از آثار مهم و مدون تاریخ تصوف هستند که در شرححال و رفتار مشایخ این آثار، هدف، محتوا و طرز بیان مشترکی دارند. علاوهبراین، در هرسه آنها تحت تاثیر افکار و عقاید و اوضاع روزگار مولفانشان، به بخشهایی خاص از احوال و رفتار و اوصاف مشایخ توجه شده که از منظرهای مختلف قابلبررسی است. ذوالنون مصری یکی از برجستهترین مشایخ صوفیه است که در این پژوهش، با بررسی تطبیقی گزارش تاریخی، وصفی و روایی شخصیت او در این سه اثر درمییابیم که وجه اشتراک هر سه اثر، شناساندن استعلایی شخصیت ذوالنون درجهت تعلیم مبانی تصوف است، اما انصاری در عصر تعصب و مواجهه با درگیریهای مذهبی و فرقهای آن زمان و در مسیر تکوین مبانی تصوف، ذوالنون را عارفی متشرع و مذهبی میداند. عطار با استفاده فراوان از کرامات و بهرهگیری ماهرانه از عناصر داستان، با نگاه انتقادی به روزگار پر از فسادش او را عارفی مبارز و مردمی میشناسد. درنتیجه تصویر ذوالنون در اثر عطار، با تصویر او در طبقات متفاوت است. جامی نیز سعی میکند بدون توجه به اوضاع اجتماعی خود، ذوالنون را صوفی معتدلی معرفی کند که رسالت تعالیمش، هدایت فرد بهسوی مبانی اخلاقی است، عارفی معتدل و اخلاقمدار.
خلاصه ماشینی:
با استناد به آنچه گفته شد، در آثار تاریخی ، ذوالنون را بیشتر فصـیح و زاهـدی مـالکی - مذهب و دارای آثار طلسـمی و تألیفـاتی در زمینـۀ علـم کیمیـاگری مـی شناسـند و در آثـار متصوفۀ او صوفی بزرگ ، دانای به اسم اعظم و صاحب کرامات فـراوان اسـت تـا آنجـا کـه «اگر از بزرگان صوفیه ده تن را به مثابـۀ برجسـته تـرین هـا برگـزینیم ، یقینـا ذوالنـون یکـی از آن هاست » (گلرنگ رهبر، ١٣٩٤: ١٤١).
اطلاعات تاریخی ذوالنون به روایت انصاری ، عطار و جامی از میان تذکره های صوفیانه ، سه اثر طبقات الصـوفیه ، تذکرةالاولیـا و نفحـات الانـس از اسـناد برجستۀ تاریخ اجتماعی و از منابع مدون تاریخ تصوف ایران در سه قرن متوالی پنجم ، ششـم و نهم است که با نگاهی متفاوت ، شخصیت ذوالنون را به تصویر کشیده اند.
او تلاش می کند از روش بیان تعلـیم از طریق کرامت و گفت وگو به اندازه بهره بگیرد و با زبانی ملایم ، فشرده و متعادل ، آن ها را نقل کند، به غیر از دو روایت «ذوالنون و ماهیان دریا» (جامی : ٣٠) که احتمـالا جـامی آن را از کشف المحجوب (هجـویری ، ١٣٧٥: ٣٠٠) اخـذ و جـایگزین حکایـت هـم زنـدانی شـدن ذوالنون با احمد حنبل و گفت وگوی «حسین رازی با ذوالنون » کرده است (انصاری ، ١٣٦٢: ١٩).
انصاری با محـور قـراردادن شخصـیت ذوالنـون در کنـار دیگـر صـوفیان و رهبـران مذاهب ، و البته با کنارزدن طبقات اجتمـاعی ، بـا بهـره گیـری از انـواع روایـات بـه خصـوص گفت وگو و کرامت در قالب جلسات درس و با توجه به اوضـاع اجتمـاعی -تـاریخی زمـان خود، شخصیت ذوالنون را ترسیم می کنـد.