چکیده:
منوب عنه، همانند نایب در حج و عمره، دارای شرایطی است. برخی از شرایط مورد بحث میان فقهای شیعه عبارتاند از: شرطیت «موت»، «معذوریت»، «بلوغ» و «عدم جنون» منوب عنه.
در شرطیت مرگ منوب عنه در حج واجب، فقهای عظام اتفاق نظر دارند که نیابت از منوب عنه زنده و قادر به انجام مباشری جایز نمی باشد، مگر آن که عاجز و معذور از انجام حج مباشری باشد. اما در حج و عمره مندوب و مستحب، چنین شرطی را لازم ندانستند. در باره اشتراط بلوغ منوبعنه، چنین شرطی لازم نیست، ولیکن در نیابت از کودکان، باید بین کودکان ممیز و کودکان غیر ممیز تفاوت قائل شد. در اولی نیابت صحیح است ولی در دومی صحیح نیست.
در باره عاقل بودن منوب عنه نیز باید بین «جنون اطباقی» و «جنون ادواری» تفصیل قائل شد. به این معنا که در جنون اطباقی نیابت صحیح نمی باشد ولی در جنون ادواری اگر در دوره افاقه حال مجنون حج بر وی استقرار یافته باشد، استنابه صحیح و بلکه واجب است.
خلاصه ماشینی:
اين حديث از جهت سند صحيح و بی اشکال است و از جهت دلالت، چون پرسش راوي در بارة کسي است که وفات يافته و حج واجب خود را بهجا نياورده و امام در پاسخ وي فرمود: بله، ميتواند، دلالت بر جواز نيابت از منوب عنه وفات يافته دارد.
بنابراين، اگر منوب عنه زنده باشد، انجام حج به نيابت از وي مشروعيت ندارد؟ پيش از پرداختن به پاسخ آن، توجه به اين نکته لازم است، که در شرع مقدس اسلام تکليف در عبادات واجب اسلامي (مانند نماز، روزه و حج)، متوجه خود مکلف (بالمباشره) است و انجام آن به صورت نيابت (و تسبيب غير) صحيح نیست و اگر انجام گيرد، موجب ابراء ذمة مکلف نميگردد؛ زيرا معني ندارد فعل غير مورد امر مکلف قرار گيرد و جامع بين استنابه و فعل مباشري هم واجب نيست.
پس در مجموع، چهار صورت براي آن متصور است، که آنها را در دو مقام ذيل پي ميگيريم: مقام اول: نيابت از زنده در حج واجب در بارة نيابت از زنده در حج واجب، اگر منوب عنه به صورت مباشري قادر به انجام حج باشد و عذري براي وي در بين نباشد، حکمش عدم جواز است و اگر چنين فردي حج خود را از طريق نيابت، انجام دهد، کفايت از حَجّةالاسلامش نميکند و موجب برائت ذمهاش از فرض حج نميگردد.
اين حديث، از جهت سند صحيح و بي اشکال و از جهت دلالت، گرچه در بارة ثواب و پاداش حج نايب و منوب عنه است، ليکن از تأييد امام7 دانسته ميشود که نيابت در حج مندوب هم براي زنده (اعم از قادر و عاجز) و هم براي وفات يافته جايز است.