چکیده:
بررسی آموزههای اساسی و بنیادین قرآنی ـ اسلامی از دیرباز مورد اهتمام پژوهشگران غیرمسلمان یا به تعبیر دیگر، مستشرقان بوده است. یکی از جدیدترین و مهمترین آثار آنها در این زمینه «دائرة المعارف قرآن لایدن» و یکی از موضوع های اساسی قرآنی ـ اسلامی، بحث «حج» است. غالب مقالات مربوط به حج در این اثر، مربوط به خاورشناس انگلیسی، «جرالد هاوتینگ» است. وی تبیین مناسک حج و اماکن مربوط به این عمل را بنوعی با بحث خاستگاه قرآن و اسلام مرتبط ساخته است. اینکه این تبیینها و برداشتهای وی از موضوع حج، بر چه مبانی و پیشفرضهایی بنا گردیده، درخور نقد و بررسی است. به نظر میرسد مبانی نظری وی مبنی بر عدم وحیانیت قرآن، منشا طبیعی داشتن دین و تطور و تکامل طبیعی دین توحیدی اسلام، منتج به برداشتهای خلاف نگاه اصیل اسلامی از ناحیة او شده است.
با توصیف، تحلیل و بررسی آرا و ادعاهای «هاوتینگ» روشن میشود که به رغم وجود برخی نکات مثبت در تحقیقات وی، دیدگاه او در باب حج اسلامی، در بسیاری موارد صحیح نبوده و قابل نقد است. داشتن پیشفرض عدم وحیانیت قرآن، مبنای نظری تقدم بتپرستی بر یکتاپرستی، تطور و تکامل طبیعی دین در جوامع، در نتیجه، تشکیک در تطابق اشارات قرآنی به مناسک حج با اماکن و مناسک حج امروزی مسلمانان، پندار ناسازگاری آیات حج و... را میتوان از موارد قابل نقد در موضوع حج برشمرد.
خلاصه ماشینی:
23 ـ 47 خاستگاه اماکن مقدس اسلامی در مکه، نشر یافته در: مطالعاتی دربارة سدة نخستِ جامعة اسلامی، ویراستة خوتیر ینبُل، 1982 مقالات وی در دایرةالمعارف قرآن لایدن، عبارتند از: کفاره (Atonement)؛ گوساله سامری (Calf of Gold)؛ بتپرستی و بتپرستان (Idolatry and Idolaters)؛ اصنام و شمایل (Idols and Images)؛ کعبه (Kaba)؛ سوگند (Oaths)؛ احزاب و فراکسیونها (Parties and Factions)؛ حج و عمره (Pilgrimage)؛ عربستانِ پیش از اسلام و قرآن (Pre ـ Islamic Arabia and the Qurān)؛ سنت و عرف (Tradition and Custom)؛ و پرستش (Worship).
آیات هاوتینگ برخی از آیات را نیز متذکر شده، مدعی است که در تفسیر و تطبیق قسمتهای اصلی این آیات به مناسک حج، اشکال و اختلاف وجود دارد: 1.
در اینباره دو دیدگاه عمده وجود دارد: الف: مطابق دیدگاه رایج میان غالب مسلمانان و نیز افراد همسو با این دیدگاه، دلیل اساسی مبتنی بر این پیشفرض استوار است که پیامبر9 بعد از تسلط بر مکه و دیگر مکانهای مربوط، در مناسک حج و عمرة آن زمان تغییر اساسی نداد بلکه تنها تغییراتی جزئی و حاشیهای در مناسک ایجاد کرد.
این تحول و تکامل دینی، گاه به صورت گرایش مشرکان از بتپرستی به توحید و بهعنوان یک تحول و بالندگی طبیعی ترسیم میشود که فرایندی برای همة جوامع است؛ گاه نیز به دلیل تأثیرپذیری جامعة عرب از جوامع توحیدی خارج از عربستان توصیف شده است؛ و گاهی هم بیان شده، به رغم بتپرست و مشرک بودن اکثر اعراب، نوعی شکل ابتدایی از توحید در میان آنها باقی بوده است.