چکیده:
هرچند ظهور ادبیات اقتصاد نهادی به بهبود تحلیلهای اقتصادی کمک کرده، اما هنوز ابهامهای زیادی در مورد مفهوم نهاد وجود دارد. ابهامهای موجود، بهکارگیری مباحث نهادی در اقتصاد ایران و اقتصاد اسلامی را با مشکلاتی مواجه کرده است. در این مقاله به منظور رفع مشکل یاد شده، سیر تطور مفهوم نهاد در اقتصاد نهادی بررسی میشود. بنا به فرضیه مقاله، مفهوم نهاد در اقتصاد نهادی، خود روندی تکاملی داشته و ترکیبی از قواعد رفتاری رسمی و غیر رسمی و ساختارها را منعکس میکند. مفهوم نهاد در آثار نهادگرایان در قالب مفاهیمی همچون عادتهای فکری (وبلن)، سنن اجتماعی (کامونز)، معرفی شده است. در ادامه کوز به نهاد بهعنوان نوعی سازماندهی، هادی یا راهبر توجه کرد. نورث نهاد را در قالب قواعد رفتاری رسمی (قوانین) و غیر رسمی (قیود) تعریف کرد. در تحلیل چهار مرحلهای ویلیامسون برداشتی جامعتر از نهاد مشتمل بر قواعد رفتاری و ساختار حکمرانی ارائه شد. تقریر متفاوت اقتصاددانان نهادگرا از مفهوم نهاد لزوماً ناشی از رویکردهای فلسفی متفاوت آنها نیست؛ بلکه به جهت جایگیری متفاوت نهاد در مسائل پژوهشی فراروی آنهاست. فهم مفهوم گسترده نهاد به تعمیق مباحث نهادی در حوزه اقتصاد اسلامی و اقتصاد ایران کمک میکند.
خلاصه ماشینی:
برخی از پژوهشگران اقتصاد ایران و اقتصاد اسلامی نیز تلاش کردهاند تا از تحلیلهای نهادی برای عمقبخشی به مباحث خود استفاده کنند؛ اما به واسطه عدم درک کامل مفهوم و کارکرد نهاد در بسیاری از موارد روند رو به رشدی نداشته است.
در ادامه به برخی از مهمترین آثار مرتبط با مفهوم نهاد اشاره میشود: − متوسلی (1382) در فصل چهارم کتاب توسعه اقتصادی به تعاریف و ابعاد نهادگرایی میپردازد و بیشتر به دنبال بیان این نکته است که نهادگرایی زمینه سست شدن شماری از فرضیههای نئوکلاسیک را فراهم کرده است.
اقتصاد نهادی به موازات فرایند تکاملی برداشت مفهومی از نهاد و کارکرد آن در اقتصاد با دو طیف نهادگرایی قدیم و جدید در تحلیلهای اقتصادی جای خود را باز کرد.
فرض این است که سلیقهها و خواستههای افراد تا حد زیادی تحت تأثیر شرایط نهادی و عادتهای اجتماعی قرار دارند؛ ج) در تلاش برای تبیین پیدایش نهادها دچار نوعی تناقض شدهاند؛ زیرا این واقعیت را نادیده میگیرند که نهادها به ضرورت در پاسخ به الزامهای مربوط به بهینهسازی سود یا حداقلسازی هزینه و کارایی پا به عرصه وجود نمیگذارند و تکامل آنها نیز تنها از این طریق صورت نمیگیرد، بلکه مطابق با رویکرد نهادگرایی قدیم بیشتر اوقات نهادها بهطور اجتماعی ساخته میشوند.
نهادگرایی جدید این حقیقت را نادیده میگیرد و در تبیین ظهور نهادها سعی دارد از یک مدل مبتنی بر رفتار عقلایی که در آن، جهت تبیین از افراد به سوی نهادهاست استفاده کند؛ اما واقعیت آن است که نقطه آغازین (یعنی بازار) خود یک نهاد اجتماعی است.