چکیده:
فضاهای شهری به عنوان بستر زندگی و تعاملات اجتماعی و محل انجام فعالیتهای ضروری، اختیاری و اجتماعی، باید از کیفیتهای کالبدی- عملکردی، فرهنگی- معنایی و اقتصادی- اجتماعی مناسب برخوردار باشند. در سکونتگاههای غیررسمی نیز، فضاهای شهری علیرغم فقدان بسیاری از کیفیتهای لازم، بستر زندگی اقشار کمدرآمد و محل رخداد انواع فعالیتهای شهری است. پژوهش حاضر در پی واکاوی و توصیف چگونگی انجام فعالیتهای ضروری، انتخابی و اجتماعی در فضاهای شهری سکونتگاههای غیررسمی و تبیین دلایل این رخدادها، به عنوان اهداف پژوهش در محدودهی حاشیهی شرقی بزرگراه چمران شهر تهران میباشد. پژوهش با توجه به محتوای تحقیق از نوع کمی- کیفی بوده و با توجه به جدول نمونهگیری مورگان و توزیع 201 پرسشنامهی سنجش مکان، که معیارهای آن از مبانی نظری و تجارب داخلی و خارجی بررسی شده استخراج شده و با روش نمونهگیری احتمالی تصادفی آغاز و با روش تحلیل عاملی و استفاده از نرمافزار SPSS نتایج تحلیل ارائه شده است. در این فرایند از روشهای مصاحبه و مشاهدهی رفتار در قرارگاههای طبیعی رفتاری نیز استفاده گردیده است. یافتهها نشان میدهد استفاده از فضاهای شهری در سکونتگاههای غیررسمی، به عنوان رفتار یک خانوادهی بزرگ که از جامعهی روستا- شهری کوچک به عنوان جامعهی مبدأ، به جامعهی کلانشهری مقصد مهاجرت کرده است، تلقی شده و به دلایل سامانههای حمایتگر قوی و سرمایهی اجتماعی ساکنان از یک طرف و ضرورت جبران انواع محدودیتهای عرصهی خصوصی منزل از طرف دیگر، یک ضرورت اجتماعی تدافعی برای تضمین بقا محسوب میشود، به طوریکه فضاهای شهری، بستر بروز فعالیتهای متنوع با بازهی زمانی بادوام و تواتر زیاد، عملأ صحنهی حفاظت از ساکنان این جوامع و مقاومت آنها در برابر تنش بیرونماندگی از جامعهی شهری رسمی میباشد، که علیرغم فقدان کیفیتهای لازم، موجبات انسجام اجتماعی را فراهم میآورد.
خلاصه ماشینی:
این سکونتگاه ها شیوه ی سکونتی ناپایداری هستند که در نتیجه ی پاسخ خودجوش اقشار کم درآمد شهری به تأمین سرپناه ، خارج از بازار رسمی زمین و مسـکن شـکل گرفتـه ، (١٩٦٨ ,Turner؛ ٢٢٢ :١٩٩٨ ,El-Batran؛ پیـران ، ١٣٧٦ و پیران ، ١٣٨١) و در واقع راه حل تأمین سرپناه سال فقرا بـا یـک قیمـت معقـول مـیباشـد (٢٠٠٧ ,Choguill) سـکونتگاه هـای فقیرنشین غالبأ توسط مهاجرین روستایی که جذب مشاغل غیررسمی و نازل شهر شده انـد، ایجـاد گشـته انـد (صـرافی، ١٣٨٢: ٢٦٦).
در بهسازی، نوسازی، بازسازی و توانمندسازی سکونتگاه های غیررسمی باید حس قوی وحدت ، انسـجام و مشـارکت در این سکونتگاه ها، متفاوت بودن نحوه ی انجام فعالیت های ضروری، انتخـابی و اجتمـاعی در فضـاهای شـهری سـکونتگاه هـای غیررسمی، بالا بودن تعاملات اجتماعی و میزان استفاده ی آنان از فضاهای شهری توسط مدیران ، برنامه ریزان و طراحـان مـورد توجه قرار گیرد.
جدول ٣- جمع بندی چگونگی استفاده از فضای شهری در سکونتگاه غیررسمی مورد مطالعه در نمودار زیر، موقعیت هایی که در سمت چپ قرار گرفته اند، مربوط به فعالیت هایی هستند که ارتباط زیادی بـا زنـدگی روزمره جامعه دارد، ولی فضای کالبدی مشخصی در محله به آن اختصاص داده نشده و محل انجـام آن هـا بـه انتخـاب خـود ساکنین است .
(رجوع شود به تصویر صفحه) نتیجه گیری : یافته های پژوهش از طریق تحلیل پرسشنامه ها، مصاحبه ها و مشاهدات میدانی، بیانگر این است کـه در محـدوده ی مـورد مطالعه ، علیرغم کیفیت پایین فضا، هر سه نوع فعالیت ضروری، انتخابی و اجتماعی در فضاهای شهری به میزان بالا، متنـوع و در ساعات مختلف شبانه روز، در مکان های مختلف سکونتگاه و به همراهی و مشارکت گروه های مختلفی اتفاق میافتد که بـه تفصیل به توضیح چگونگی انجام هر فعالیت پرداخته شده است .