چکیده:
سیرهنگاری، از کهنترین شاخههای تاریخنگاری اسلامی است و شهر مدینه، نخستین مرکز تدوین سیره رسول خدا(ص) است. نخستین اثر مکتوب شیعیان درباره سیره، کتاب تسمیة مَن شَهَد مع امیرالمؤمنین علی(ع) الجَمَل وصِفّین والنهروان من الصحابة است که در نیمه دوم قرن اوّل هجری نگارش یافت. از این اثر، میتوان برداشت کرد که شیعیان تاریخنگاری خود را با پیوند دو عصر رسالت و خلافت، با بنمایه دفاع از اندیشه امامت آغاز کردند تا بتوانند با تکیه بر عصر رسالت، اندیشه جانشینی امیر مؤمنان، علی(ع) را در عصر خلافت اثبات کنند. ازاینرو، شیعیان در گامی دیگر، به نگارش سیره نبوی روی آوردند تا ریشههای تفکر کلامی خود را در سیره رسول خدا(ص) رهگیری کنند.
پژوهش حاضر، سیرهنگاری شیعه را بر اساس مطالعه آثار مکتوب و با توجه به سیر زمانی آنها تا ابتدای قرن پنجم هجری با روش وصفی ـ تحلیلی بررسی کرده و ضمن پرداختن به مسائلی مانند: بنیانگذاری، توسعهبخشی و استمراردهی سیرهنگاری، گونههای فکری و نوع تعامل سیرهنگاران شیعی با دیگران، به این نتیجه رسیده است که سیرهنگاری در محافل علمی شیعی، با گزارههای پراکنده آغاز شده و در گذر زمان سامان یافته و عناوین ریزتری را در درون خود پدید آورده است. شیعیان با دو ریزجریان درونی و با تکیه بر آرای امامان(ع) و از گذر توجه به چالشهای سیاسی ـ فکری، حوزه جغرافیایی سیرهنگاری را از مدینه به عراق، و حوزه فرهنگی آن را از انحصار یک جریان خاص به جریان شیعی توسعه دادند و محورهای جدیدی را در سیرهنگاری گشودند
خلاصه ماشینی:
پژوهش حاضر، سیرهنگاری شیعه را بر اساس مطالعه آثار مکتوب و با توجه به سیر زمانی آنها تا ابتدای قرن پنجم هجری با روش وصفی ـ تحلیلی بررسی کرده و ضمن پرداختن به مسائلی مانند: بنیانگذاری، توسعهبخشی و استمراردهی سیرهنگاری، گونههای فکری و نوع تعامل سیرهنگاران شیعی با دیگران، به این نتیجه رسیده است که سیرهنگاری در محافل علمی شیعی، با گزارههای پراکنده آغاز شده و در گذر زمان سامان یافته و عناوین ریزتری را در درون خود پدید آورده است.
بنابراین، اگر کتاب تسمیة من شهد مع امیرالمؤمنین علی7 الجمل وصفین والنهروان من الصحابة اثر عبیداللهبنابیرافع (م 80ق) را نخستین تاریخنگاشته شیعی بدانیم، باید ورود شیعه به عرصه تاریخنگاری را با اندکی تأخیر ارزیابی کنیم؛ زیرا او از شهادت حجربنعدی در سال 52ق نیز یاد کرده است.
اخبار پابرجا از سیرهنگاشتههای شیعی نشان میدهد که سیرهنگاری شیعه با حدود یک قرن تأخیر زمانی و به انگیزه تبیین فضایل، جایگاه و نقش امام علی7 و یافتن ریشههای تفکر مذهبی در عصر رسالت آغاز شده است.
نجاشی با بهرهبردن از دو اثر طوسی، کتاب رجال خود را در دوره چیرهدستی علمی و با هدف تبیین پیشینه علمی شیعه نگاشت و اعلام داشت نام و نشان بسیاری از آثار شیعه از میان رفته و اتهام بیپشتوانهبودن شیعه، اتهامی از سوی ناآشنایان به تاریخ علم است.
ـــــ ، تاریخ بغداد، تحقیق مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت: دار الکتب العلمیة، اول، 1417ق.