چکیده:
مخنف بن سلیم ازدی یکی از یاران حضرت علی(ع) در دوران خلافت آن بزرگوار بود؛ او باوجود داشتن گرایش های شیعی و مناصبی که در دولت علوی داشته، تبعیت همه جانبه نداشت. هدف از این مقاله، کنکاش این مسئله است که چرا وی در زمانی تابع امام(ع) و زمانی نیز به فرمان های آن حضرت بی اعتنا بود یا از نبردهای زمان آن حضرت اظهار نارضایتی می کرد. فرضیه پژوهش آن است که تضاد بین دو حس درونی مخنف بن سلیم، شامل تمایلات مذهبی و تعصب قبیله ای، علت تصمیم گیری های متفاوت وی بوده است. در این مقاله با استناد به سخنان و خطب و عملکرد خود مخنف این موضوع به روش توصیفی تحلیلی بررسی شده است. براساس یافته های این پژوهش، مخنف در جمل از هواخواهان جدی حضرت امیر(ع) بود و به همراه برادرانش، به درخواست کمک امام لبیک گفت؛ اما پس از مشاهده درگیری های دنباله دار در صفین و کشته شدن هم قبیله ای های خود، تحتﺗﺄثیر عصبیت قبیله ای، آن شور و همت دوران اولیه خلافت خلافت امام علی(ع) را ادامه نداد و تاحدودی موضعی انفعالی گرفت. به همین علت در جریان حکمیت نیز جزو سردارانی نبود که مصر بودند نبرد را ادامه دهند. پس از صفین نیز در مواقعی از دستورات امام علی(ع) تبعیت می کرد که با هواخواهی از افراد قبیله اش تعارضی نداشته باشد؛ البته حس هواخواهی از اهل بیت(ع) همواره تا زمان مرگ در وی وجود داشت. چنان که در سال 61ق، برخلاف برادرش، به یاری حسین بن علی(ع) نشتافت؛ اما در سال 64ق، به خونخواهی امام حسین(ع) همراه توابین قیام کرد و در عین الورده کشته شد.
Mekhnaf Bin Salim Azdi is one of Imam Ali’s men during his governance but he was not completely obedient in spite of his Shia trends and his posts. This article tries to find why Mokhnaf sometimes follows Emam Ali and at other times ignores his demands or disagree with Imam Ali’s wars. This article is done through an analytic-descriptive method based on Mokhnaf Bin Salim Azodi’s quotes and behavior. In fact، although Mokhnaf was one of Imam Ali’s men in Jamal Challenge، but he announced his disagreement when some men of his tribe men were killed in Siffin War. His sermons somehow were effective in accepting Hakamiat. He didn’t have any attempt to support Imam Ali in this war. After war period، he also didn’t have serious facing with Moavieh warriors who destroyed cities and town exception to those cases that his own tribe was in danger. Yet، his family kept their Shia trends and the famous writer، Abi Mokhnaf Lout Bin Yahya Azodi is one of his ancestors.
خلاصه ماشینی:
بهراستی تا چه حدی تصمیمگیریهای مخنفبنسلیم تحتﺗﺄثیر تعصبات نژادی بوده است و چه مواقعی و به چه علتهایی نیز گرایشهای مذهبی بر قبیلهای غلبه داشته است؟ برای پاسخ به این سوال با استناد به منابع دست اول و با متمرکزشدن بر سخنان و عملکرد مخنف در آن دوران حساس از تاریخ اسلام، سعی کردهایم پاسخی منطقی و مستدل بیابیم.
همچنین مقاله «ﺗﺄثیر کشتار صفین بر گسترش قاعدین» اثر علیاکبر عباسی که در دو فصلنامه تاریخ اسلام در آینه پژوهش چاپ شده است، به ﺗﺄثیرات این نبرد بزرگ بر بزرگان و عموم سپاه امامعلی(ع) و توسعه قاعدین پرداخته است (عباسی، 1392: 57و58)؛ البته بحث تقابل گرایشهای شیعی و تعصب قبیلهای در آن مقاله نیز مطرح نشده است.
موضعگیریهای مخنفبنسلیم در نبرد جمل در دورهای که برخی از مردم کوفه و بصره ضد خلیفه سوم، عثمانبنعفان، شورش کردند و بسیاری نیز بیتفاوت بودند، از مخنف خبری یا موضعگیری خاصی ثبت نشده است؛ ولی حضور او در حوادث و وقایع دوران خلافت امامعلی(ع) پررنگ است.
با درایت امام علی(ع)، بهطور تقریبی تمام مردم بصره و کوفه در صفین حضور یافتند و در زمان حرکت به سمت شام، حس عمومی عراقیان رفع فتنه آن سامان و غلبه عراق بر شام بود؛ ولی افرادی که حس دینی قوی نداشتند بسیار بودند و بهطبع بسیاری از آنان تحتﺗﺄثیر سخنان بزرگان بانفوذ قبیلهای قرار میگرفتند.
بهنظر میرسد ابوبرده که در نبرد جمل شرکت نکرده بود و بیشتر برای همراهشدن با عموم در صفین حاضر شده بود، از همان ابتدا هم با امیرالمومنین(ع) میانه خوبی نداشت؛ ولی شروع مکاتبات او با معاویه بعد از صفین (منقری، 1404: 5)، نشانگر تفاوت عملکردش پیش و پس از صفین است و شاید این موضوع تاحدودی ﻣﺘﺄثر از عملکرد بزرگان و اشراف قومش باشد.