چکیده:
لغزش معناشناختی یکی از لغزشگاههای رایج در مباحث علمی است و زمانی رخ میدهد که شخص متفکر هنگام بحث و نظریهپردازی دربارۀ یک موضوع، از قلمروی معنایی مورد نظرش فاصله بگیرد و به وادی معنایی دیگری بیفتد. پرسش اصلی این مقاله آن است که آیا میتوان گفت برخی نظریههای اخلاقی نیز دچار لغزش معناشناختی شدهاند و اگر آری، این لغزش چگونه روی داده است؟ هدف این تحقیق آن است که از این منظر به بررسی نظریههای غایتگرا بپردازد و وقوع لغزش معناشناختی و چگونگی آن را در این نظریهها واکاود. برای دستیابی به این هدف، از روش تحلیل مفهومی استفاده شده است؛ به این صورت که با تحلیل مفهوم «ارزش»، پس از تفکیک معانی مختلفی که از آن اراده میگردد، معنای مورد نظر در مباحث فلسفه اخلاق تعیین شده و سپس مطابقت یا عدم مطابقت نظریههای غایتگرا با این معنا بررسی گردیده است. با بررسیهای بهعملآمده این نتیجه به دست آمد که نظریههای غایتگرا در فلسفه اخلاق و بهطورخاص نظریۀ استاد مصباح یزدی در معرض چنین اشکالی هستند. در نظریۀ ایشان با نادیدهگرفتن معنای ارزش اخلاقی، به جای آنکه از واقعیتداشتن ارزش اخلاقی اَعمال دفاع شود، از واقعیبودن ارزش ابزاری آنها برای رسیدن به نتایج مطلوب دفاع شده است.
خلاصه ماشینی:
یک پرسش مهم در فلسفۀ اخلاق این است که «آیا مفهوم ارزش اخلاقی یا خوب و بد اخلاقی که ما با آن سر و کار داریم و با آن، برخی امور را بهلحاظاخلاقی خوب و برخی دیگر را بد میدانیم، ریشهای واقعی در عالم خارج دارد یا خیر و اگر واقعیتی برای آن قابل تصور است، چه واقعیتی است و چه مشخصاتی دارد؟» اگر چنین سؤالی مطرح باشد، آنگاه پیش از هر چیز باید معنای متعارف از ارزش اخلاقی را بهوضوح معین سازیم؛ به بیان دیگر، عناصر معنایی مسلم خود دربارۀ خوب و بد اخلاقی را مشخص سازیم و بههنگام نظریهپردازی دربارۀ حقیقت این معنا مواظب باشیم که نظریۀ ما به خروج از این معنا نینجامد، زیرا ما میخواهیم تکلیف وجودشناختی این معنا را مشخص سازیم نه اینکه چیزی را اثبات یا رد کنیم که به این معنا ارتباطی نداشته باشد.
نتیجه آنکه فارغ از اشکالهای وارد بر نظریۀ اصفهانی، حسن نظریۀ ایشان نسبت به نظریۀ سبزواری و مصباح این است که از معنای مورد بحث عدول نشده و دربارۀ همان معنای ارزشی از خوب و بد اظهار نظر شده است، اما معنای مورد توجه در نظریۀ سبزواری و مصباح، معنایی صرفا ابزاری از خوب و بد است و این میتواند نمونهای از خروج از معنا باشد.