چکیده:
یکی از مسائل مربوط به اعجاز قرآن کریم، تقسیم معجزات به عقلی و حسی است. اما این تقسیم چگونه به وجود آمد و مقصود دانشمندان مسلمان از عقل در این تقسیم، عقل چه کسانی است؟ در پژوهش حاضر با بررسی تاریخی روشن میشود که این تقسیم برای نخستین بار توسط جاحظ (م 255 ق) و در پاسخ به این پرسش به وجود آمد که چرا تنها معجزۀ کتابی، یعنی قرآن کریم از میان تمامی پیامبران(ع) به حضرت محمد(ص) اختصاص دارد. دانشمندان مسلمان در طول تاریخ در پاسخ به این پرسش، سه رویکرد متفاوت دارند؛ گروهی نگاهشان به مخاطبانِ معجزات، نگاهی نژادی است و مدعی هستند که برتری عقل و هوش عرب جاهلی که پیامبر(ص) در میانشان ظهور کرد دلیل این مسئله است. گروهی دیگر، دینِ مخاطبانِ معجزات را مد نظر قرار داده و برتری عقلی امت اسلامی بر امت یهودی و مسیحی را عامل این امر میشمرند. گروهی نیز عموم بشر را معیار قرار داده و علت این امر را، رشد و پختگی عقل بشر ـ صرفنظر از نژاد و دین ـ در دورۀ حضرت محمد (ص) میدانند.
خلاصه ماشینی:
اما این تقسیم چگونه به وجود آمد و مقصود دانشمندان مسلمان از عقل در این تقسیم ، عقل چه کسانی است ؟ در پژوهش حاضر با بررسی تاریخی روشن می شود که این تقسیم برای نخستین بار توسط جاحظ (م ٢٥٥ ق) و در پاسخ به این پرسش به وجود آمد که چرا تنها معجزٔە کتابی ، یعنی قرآن کریم از میان تمامی پیامبران (ع ) به حضرت محمد(ص ) اختصاص دارد.
به عنوان نمونه ، برخی از مهم ترین آثاری که به این مقاله مربوط می شود ـ علاوه بر کتاب های علوم قرآنی ـ عبارتند از: کتاب های فکرة إعجاز القرآن منذ البعثة النبویة إلی عصرنا الحاضر، اثر نعیم الحمصی و الإعجاز فی دراسات السابقین ، اثر عبد الکریم الخطیب و مقاله های «ارتباط عقل و اعجاز؛ پژوهشی در حدیث تناسب معجزات » اثر مرتضی ایروانی نجفی و الهه شاه پسند؛ «اعجاز قرآن » اثر ریچارد سی مارتین ؛ «ریشه های تکوین نظریۀ اعجاز قرآن و تبیین وجوه آن در قرون نخست » اثر مرتضی کریمی نیا که در هیچ یک از آن ها سیر تطور دیدگاه های دانشمندان مسلمان درباره مخاطبان اعجاز عقلی قرآن کریم بررسی نشده است .
در این حدیث پس از آنکه امام هادی (ع ) تناسب معجزات حضرت موسی ، (ع ) عیسی (ع ) و محمد (ص ) با هنر غالب بر مردم زمان را شرح می دهند، ابن سکیت (م ٢٤٤ق ) از ایشان می پرسد: «بفرمایید امروز، حجت بر مردم چیست ؟» و امام (ع ) در پاسخ می فرماید: «امروز، حجت عقل است که به وسیلۀ آن ، کسانی که نسبت به خدا راست می گویند از کسانی که نسبت به او دروغ می گویند تشخیص داده می شوند و عقل ، گروه اول را تصدیق و گروه دوم را تکذیب می کند» [١٢، ج٤، ص٤٠٣؛ ٩١، ج١، ص٢٤ـ٢٥].