چکیده:
تشبیه از مهمترین و پرکاربردترین عناصر خیال در کلام و شعر است. این عنصر خیالانگیز به اشکال مختلف دستمایة هنرنمایی شاعران و ادیبان بوده است .یکی از شیوههای تشبیهپردازی، آوردن ارکان تشبیه در ساختار یک گروه اسمی است. گروههای اسمی واحدهای نحوی هستند که هستة آنها اسم است و معمولاً یک یا چند وابسته بهصورت پیشین یا پسین آنها را توضیح میدهد.گروههای اسمی با دو ساختار متفاوت ِترکیب اضافی (مضاف و مضافالیه) و ترکیب وصفی (موصوف و صفت) میتوانند ارکان تشبیه را در خود جای دهند. آنچه تاکنون در این زمینه به آن پرداخته شده، اضافههای تشبیهی با ساختار ترکیبهای اضافی است که در همة کتب بیان و بلاغت متأخر، آن را معادل تشبیه بلیغ اضافی دانستهاند که با دلایلی که در این مقاله ذکر میشود این موضوع قابلقبول نخواهد بود. همچنین در کتب بلاغت متأخر و متقدّم از ترکیبهای وصفی تشبیهی، سخنی بهمیان نیامده است. این پژوهش برآن است تا هر دو نوع گروه اسمیِ تشبیهی (ترکیبات اضافی و وصفی تشبیهی) را بهکمک دستورهای جدید و مبتنی بر علم زبانشناسی با تأکید بر اشعار حافظ بررسی کند.
خلاصه ماشینی:
با دقت در مطالب گفته شده ، ميتـوان چنـين انگاشـت کـه بلاغـت نويسـان متـأخر همگي در تعريف تشبيه بليغ اجماع و اتفاق نظر دارند و همگي تشـبيه بليـغ را تشـبيهي ميدانند که مجمل و مؤکد باشد؛ يعني ادات و وجه شبه هـر دو محـذوف باشـد، امـا مصداق ها و نمونه هايي را که ذکـر مـيکننـد، نـاقض تعـاريف آن هـا اسـت ؛ زيـرا در بسياري از اضافه هاي تشبيهي، وجه شبه ذکر ميشود.
اضافۀ تشبيهي مفصل اگرچه در کتب بلاغي متأخر همۀ اضافه هاي تشبيهي را تشبيه بليغ دانسته اند امـا بـا کمي دقت ميتوان دريافت که بسياري از اضافه هـاي تشـبيهي، بليـغ نيسـتند؛ زيـرا در اغلب موارد، اضافه هاي تشبيهي داراي وجه شبه هستند و اين وجوه شبه ممکـن اسـت قبل ، بعد يا حتي در ميان ترکيب اضـافي آمـده باشـد.
در ترکيب اضافي دوم ؛ يعني «داس مه نو»، «مه نو» مشـبه ، «داس » مشـبه بـه اسـت و ادات و وجه شبه هر دو محذوف اند؛ پس ميتوان گفت ترکيب اضافي «داس مـه نـو» تشبيه بليغ اضافي است اما در ترکيب «مزرع سبز فلک » ساختار متفاوت است : فلک : مشبه مزرع : مشبه به سبز بودن : وجه شبه ژرف ساخت اين گروه اسمي تشبيهي اين گونه اسـت : فلـک از جهـت سـبز بـودن مانند مزرع است .
تشبيهيات وصفي اگرچه در هيچ کدام از کتب بلاغـي متقـدم و متـأخر از تشـبيه وصـفي بـا سـاختار موردنظر ما سخني به ميان نيامده است ؛ امـا واقعيـت ايـن اسـت کـه درصـد بـالايي از گروه هاي اسمي که بيانگر رابطه شباهت هستند، داراي ساختار اضـافۀ صـفتي هسـتند؛ يعني در ساختمان اين نوع تشبيهات بعد از نقـش نمـاي اضـافه (کسـرة اضـافه ) صـفت ميآيد نه مضاف اليه .