چکیده:
این مقاله میکوشد نحوهٔ مواجههٔ امام صادق (ع) با پرسشها و شبهات کلامی، استفاده ایشان از برهان لمّ یا انّ و کاربرد یقینیات ششگانه، در براهین اعتقادی ایشان را بکاود و چارچوب محکم استدلالی امام را که قابل بیان به روشهای استدلال منطقی معهود و شناختهشده نیز هست نشان دهد. روش بررسی، مراجعه به مهمترین منابع روایی و استخراج روایات کلامی امام (ع) و تحلیل آن بوده است. نتیجهٔ مقاله نشان میدهد رویکرد و روش ایشان برهانی بوده است؛ معمولا در مواجهه با دانشمندان از براهین لمّی سود میجستند و در مواجهه با افراد عادی از براهین انّی. استفادهٔ امام صادق(ع) از برهان انّی در مباحث و پرسشها و پاسخهای اعتقادی، بسیار بیشتر از براهین لمّی بوده است. همچنین، آن حضرت بارها از یقینیات، به همان معنا و مفهوم منطقی، استفاده کردهاند.
خلاصه ماشینی:
یکی از برجستگیها در سیرۀ عملی پیشوایان دینی، از جمله امام صادق 7 پاسخدهی به پرسشها و شبهات دینی است که با مراجعه به کتابهایی همانند کافی، تهذیب، استبصار و وسائل الشیعة میتوان به صدها نمونۀ آن اشاره کرد (مجلسی، 1403: 4/54 و 5/9؛ طوسی، 1390: 2/4؛ کلینی، 1363: 1/42 و ...
در روایات ائمه: از جمله امام صادق 7، نمونههای فراوانی از استدلال به تجربیات برای اثبات صانع یا صفات او و پاسخ به پرسشها و شبهات اعتقادی به چشم میخورد؛ برای نمونه، امام صادق 7 در پاسخ به ابنابیالعوجاء که پرسید چه دلیلی بر حدوث اجسام وجود دارد، فرمود: من هیچ جسم کوچک یا بزرگی را نیافتم جز آنکه اگر با مثل خودش ضمیمه شود، بزرگتر میشود و این خود، مایۀ دگرگونی از حالی به حال دیگر است؛ و اگر جسم، قدیم بود، نه خود را از دست میداد و نه دگرگون میشد؛ زیرا آنچه دچار دگرگونی است، روا است که باشد یا نباشد؛ پس همین که نبوده و سپس بود شده، یعنی حادث است.
همچنین، در بخشهایی از روایت توحید مفضل، علاوه بر مشاهدات، بر تجربیات نیز تأکید شده است؛ برای نمونه، امام صادق 7 پس از یادآوری عجایب آفرینش برخی از موجودات، از جمله پرندگان، بر این نکته تأکید میکند که اگر آدمی در هر بخش آفرینش تفتیش کند، (به تجربه) دست خواهد یافت که تمام آن در نهایت استواری آفریده شده است (مفضل، 1404: 11؛ مجلسی، 1403: 3/107).