چکیده:
روزبهان بقلی شیرازی یکی از مشهورترین عارفانی است که آثار گوناگونی از او در زمینههای عرفان و حدیث و تفسیر و فقه، به زبانهای فارسی و عربی بر جای مانده است. شرح شطحیات یکی از مهمترین آثار فارسی اوست. این اثر افزونبر اهمیتش در شطح و دفاع از کلام شورانگیز عارفان، ازنظر نثر شاعرانه و زبان تصویری و خیالانگیز نیز درخور توجه است.
این پژوهش با بررسی شگردهای تصویرساز روزبهان در شرح شطحیات، نمونههایی از آن را برای مخاطبان بیان میکند. التباس و رویت و مصدرهای جعلی، استعارههای محوری روزبهان را در این کتاب تشکیل میدهند که گویا در نظریة جمالپرستی او ریشه دارند. ضعف زبان روزمره و ناتوانی آن در بیان تجربههای ناب روحی، کلام او را از تخیل و استعاره و رمز و دیگر عناصر خیالانگیز سرشار میکند.
یافتههای این پژوهش در شرح شطحیات بیانگر آن است که تشبیه و استعاره، بهویژه بهطور فشرده، شمار بیشتری نسبتبه عناصر دیگر خیال دارد. همچنین شگردهای دیگر تصویرسازی مانند تشخیص، بیان نقیضی، تکرار، رمزگرایی، مصدرهای جعلی و انتزاعی به آشناییزدایی نثر کتاب انجامیده و باعث یکتایی و برجستگی این اثر در بین نثرهای دیگر عرفانی شده است. خاستگاه عنصرهای تصویرساز شرح شطحیات از حوزة طبیعت است. شمار بسیار استعارههای تجریدی این اثر، بیانگر تصوف پارسی روزبهان در برابر تصوف تمثیلی خراسان است.
Rouzbahan Baghli Shirazi is one of the most famous mystics who has numerous works in the fields of mysticism, tradition, interpretation, and jurisprudence in Arabic and Persian languages. Shrh-e-Shathiyat is one of his most important Persian works. Aside from the importance of this work in Shath and passionate defense of the mystic words, the romantic prose and poetic visual language of this work is also worth considering. This paper examines the technique of image-making of Rouzbahan and presents some of them to the readers. Rouzbahan’s central metaphor in this book are «confusion», «Vision», and «fake infinitives» which somehow show his esthete theory. The weakness of everyday language and its inability to express the pure experiences of the mystic is a factor in his word that is full of imagination, metaphor, mystery, and other fantasy elements. Based on the findings of this research simile and metaphor, especially the extensive ones, are higher in frequency than other elements of fantasy. The origin of the elements of the images of Sharh-e-Shathiyat is in the field of «nature» and the high frequency of his abstract metaphors represent Rouzbahan’s Persian Sufism versus «Khorasan» allegorical Sufism.
خلاصه ماشینی:
تاکنون دربارة تصویر در شرح شطحیات به طور جداگانه پژوهشی انجام نشده است؛ تنها هانری کربن در مقدمة خود بر این کتاب، مانندعبهرالعاشقین، کشف و التباس را استعارة اصلی روزبهان در بیان تجربههای عرفانیاش میداند (روزبهان بقلی، 1382: مقدمه14).
شفیعی کدکنی در زبان شعر در نثر صوفیه در مبحث استعارههای مرکزی یا استعارههای اصلی، به نمونههایی از استعارههای روزبهان و اجزای سازندة آن اشاره میکند (شفیعی کدکنی، 1392: 559) محمدعلی آتشسودا در مقالهای با عنوان «سبک نثر و اندیشة روزبهان در شرح شطحیات»، نثر و اندیشة روزبهان را در این اثر بررسی کرده که موضوع آن به این پژوهش کمی شبیه است؛ اما مطالب مقالة نامبرده کلیتر از این پژوهش است؛ زیرا در آن، همة عناصر شاعرانه در نثر شرح شطحیات بررسی میشود و تصویر و شگردهای زبان تصویری نیز یکی از این عناصر است (آتشسودا، 1390: 41).
تشبیه گسترده نیز بخشی از صور خیال به کار رفته در شرح شطحیات است؛ البته شمار این نوع تشبیه کمتر از تشبیهات فشرده است.