چکیده:
این مقاله به معرفی بخشی از یک کتاب منتشر نشده از ابوریحان بیرونی به نام کتاب فی علم الاسطرلاب میپردازد.این بخش دربارهء یافتن سمت قبله با استفاده از اسطرلاب است.همچنین از این رهگذار،ارتباط سنتهای مختلف نجومی با عنصر دینی و تأثیر متقابل دین اسلام و اخترشناسی بررسی شده است.نقشههای مربوط به یافتن سمت قبله و اضافاتی که دانشوران مسلمان به منظور کاربردهای دینی بر اسطرلاب انجام دادهاند،به عنوان نشانههایی از این ارتباط دوسویهء بالنده ذکر گردیده و توضیحات هندسی و ریاضی لازم برای توضیح مطلب افزوده شده است.
خلاصه ماشینی:
"اما آیا به واقع اسلام به نجوم نیازمند بود؟و آیا اندک زمانی پیش و پس شدن در زمان نماز یا مقدار کوچکی تغییر در قوس سمت قبله عبادات مذهبی را از اعتبار میانداخت و عابدان را از اجر خود محروم میساخت؟به عقیده پروفسور جمیل رجب چنین نبود و از اینرو،وی پیشنهاد میکند که بهجای«خدمت[نجوم]به دین» بهتر است از«خدمت دین به منجمان»نام برد که از یکسو به اخترشناسی مشروعیت بخشید و از دیگر سو مسائل ظریفی برای حل و کشف،پیش پای منجمان مسلمان و حتی غیر مسلمان(صابئینی نظری ثابت بن قره)نهاد.
ربع سمت راست و بالای تصویر 2 (پیوست)این منحنیها را بر اسطرلابی برجای مانده از زمان صفویه نشان میدهد (روش ساخت این منحنیها پس از توضیحات مربوط به رسالهء بیرونی خواهد آمد)،و تصویر 3(پیوست)صفیحهای از یک اسطرلاب مربوط به همان دوره را نشان میدهد که اختصاص برای تعیین سمت قبله به کار میرفته است.
(به تصویر صفحه مراجعه شود) جدول 1-فهرست کتب بیرونی دربارهء اسطرلاب و ابزارهای نجومی2 -------------- (1)نالینو در بخشی از کتاب خود که دربارهء اندازهگیری محیط زمین توسط بیرونی صحبت میکند،از کتابی که بیرونی روش خود را در آن شرح داده،با نام اسطرلاب یاد میکند(ص 263)؛درحالی که این کتاب همان تسهیل التصحیح الاسطرلابی...
در اینجا دو حالت خاص،برابری طول یا عرض جغرافیایی مکه با شهر مطلوب، پیش میآید که در حالت اول سمت قبله بر خط نصفالنهار شهر مورد نظر قرار میگیرد (شکل 1-ج)؛برای تعیین سمت مکه در حالت دوم بر روی اسطرلاب چنین عمل میکنیم:نقاطی از دایرةالبروج را برمیگزینیم که خورشید در آنها به صورت عمودی بر سر اهالی مکه میتابد؛زیرا در این زمان سمت خورشید در هر مکان همان سمت قبله خواهد بود."