چکیده:
عرفان اسلامی و تعالیم اوپانیشادی، بهرغم تفاوتهای ساختاری شباهتهای جوهری بسیار با هم دارند. یکی از این شباهتها، تبیین آنها نسبت به مراتب هستی است. اوپانیشادها، برای هستی سه مرتبه «بیداری»، «رویا» و «خواب عمیق» برشمردهاند که میتواند متناظر با مرتبة ماده، مثال و عقل و مرتبة واحدیت در عرفان اسلامی باشد. در آموزههای هندویی، این سه مرتبه، قیود «برهمن» هستند. از دیدگاه عرفان اسلامی، این مراتب ظهور «نفس رحمانی» میباشند. ویژگیهای برهمن، تشابه معناداری با خصوصیات «نفس رحمانی» دارد. اما در این میان، دو تفاوت اساسی نیز قابل مشاهده است؛ اول اینکه، «نفس رحمانی» گسترهای فراتر از این مراتب دارد. دوم اینکه، در عرفان اسلامی، ورای «نفس رحمانی»، «مقام ذات» قرار دارد که دارای مقام اطلاقی بوده و در متون هندو به آن اشاره نشده است. از سوی دیگر، در منابع هندو، «آتمن» به عنوان حقیقت انسان، با حقیقت «کون جامع»، در عرفان اسلامی تشابه قابل توجهی دارد. این مقاله، با رویکرد تحلیل و بررسی اسنادی، به بررسی و مقایسه منابع اسلامی و متون اوپانیشادی در مراتب هستی در دو نظام فکری میپردازد.
خلاصه ماشینی:
2. وجود منبسط (نفس رحمانی) از دیدگاه عرفان اسلامی، وجود بیکرانة حق که از آن به «مقام ذات» یاد میشود، هنگامی که تجلی کرده و با حضور در دل موجودات مقید، سبب ظهور آنها میشود، مرتبهای از وجود نمایان میگردد که دامنهای به وسعت تمام مراتب مقید هستی دارد و همة موجودات مقید بر روی آن نقش بستهاند (ابنترکه، 1360، ص 147).
تطبیق مراتب هستی با واژة مقدس «اوم» ارتباط وحدتگونه بین توریه، که همان ذات مطلق برهمن است و سه مرتبه دیگر هستی، در نماد مقدس «اوم»، به خوبی پیاده شده است و به نحوی از این عبارت مقدس رمزگشایی میکند.
در هر دو تبیین، برهمن و نفس رحمانی، در عین اینکه داخل در مراتب هستند خارج از آنها قلمداد شده و اشاره به نوع خاصی از وجود است که نسبت به اشیاء مقید، دارای عینیت در عین غیریت است.
در تعالیم عرفان اسلامی نیز حقیقت انسان روح عالم است و حیث تفصیلی کون جامع، همسان با نفس رحمانی است.
در حالیکه از دیدگاه عرفان اسلامی، مقام ذات علت العلل تمام مراتب هستی است و فراتر از نفس رحمانی قرار دارد.
اگر چه کون جامع، حیثت اجمالی و جمعی نیز دارد که فراتر از نفس رحمانی است و تعالیم هندو به تبیین این مرتبه برای انسان راه نیافتهاند.
Mahadeva Sastry, 1980, Alladi, The Taittiriya Upanishad with Commentaries of Sri Sankaracharya, Sri Suresvaracharya, Sri Vidyaranya, India, Samata Books Pub. Mahony, William K, 1987,"Soul", The Encyclopedia of Religion, Eliade, Mircea, New York, Macmilan P.