چکیده:
این پژوهش با هدف گردآوری صفات و کشف ساختار شخصیت از منابع
اسلامی، انجام شده است. برای تحقق این هدف, از بررسی منابع اسلامی (قرآن
کریمء روایات و کتابهای اخلاق اسلامی) حدود ۲۵۰۰۰ واژه گردآوری و
پس از حذف موارد تکراری، مبهم و ناظر به جنبههای زیستی، تکالیف عبادی و
حالتهای زودگذر یک فهرست ۱۰۳ واژهای از صفات, بر پایة نظر متخصصان
در منابع اسلامی تهیه شد. در مرحلة روابط معنایی بین واژهها از نظر
شمول معنابی، هممعنابی و تقابل معنایی با استفاده از دو شیوة تحلیل مزلفهای
و معناشناسی ساختگرا بررسی شد و درنتیجه واژههای مترادف و متضاد،عام و
خاص، اصلی و فرعی، همگرا و واگر! و تککانونی و چندکانونی از هم متمایز شد.
نتایج این مرحله از بررسی نشان داد برخی صفات هممعنی و برخی تقابل معنایی
دارند؛ همچنین، دو صفت متقابل به لحاظ اینکه روی یک پیوستار قرار میگیرند؛
مربوط به یک حوزه معنایی هستند. سرانجام با قراردادن واژههای همحوزه همة ۱۰۳
واژة گردآوریشده در مرحله قبل در ۱۵ حوزة واژگانی طبقهبندی شد. همچنین
،
سعی شد خصیصههای کانونی و پایه، از خصیصههای پیرامونی و روساختی
در هر حوزه متمایز شود. سرانجام نتایج حاصل از مطالعه کیفی با استفاده از
روش معناشناسی زبانی و همبستگی مفهومی واژهها منجر به تعیین ۱۵ خصیصه
یا صفت بزرگ بهعنوان عاملهای اصلی شخصیت در بخش مطالعه کیفی شد:
طمانینه» اعتدال، بزرگی نفس، خوشخلقی، مناعت طبع، انعطافپذیری،شادکامی، فعالبودن، عفت، ثبات، زیرکی، فروتنی، پیوندجویی و تکلیفپذیری
خلاصه ماشینی:
"برای مثال، مشاهده میشود که هنگام مطالعه و داوری دربارة نظریههای شخصیت، بهویژه برای کسانی که بر اساس دیدگاه اسلامی به مباحث روانشناسی میپردازند، همواره این سؤالها مطرح است که آیا میتوان با استفاده از مفاهیم و سازههای دینی به مطالعة شخصیت پرداخت؟ آیا این مفاهیم و سازهها بهگونة تجربی و با معیارهای پذیرفتهشدة علمی قابلاندازهگیری هستند؟ و آیا چارچوبی برای ساماندهی اطلاعات موجود در منابع دینی (مفاهیم، واژهها و کلمات ناظر به ویژگیهای انسان) به منظور تعیین ساختار شخصیت و یافتن وجوه اشتراک و افتراق آن با نظریههای روانشناختی وجود دارد؟ این مطالعه بخشی از پژوهش اصلی درباره توسعة یک آزمون شخصیتی بر پایه منابع اسلامی بوده است و با هدف دستیابی به الگوی مفهومی ساختار شخصیت بر پایة منابع اسلامی انجام شده است.
یافتههای پژوهش از آنجا که هدف اصلی این پژوهش دستیابی به یک فهرست جامع از صفات شخصیت و تعیین ساختار نظری آنها بود، ابتدا واژهها و مفاهیم توصیفکننده انسان از منابع معتبر اسلامی (قرآن، روایات و اخلاق اسلامی) گردآوری شد که نتیجه آن بالغ بر حدود 25000 واژه بود.
(رجوع شود به تصویر صفحه) عامل ششم: انعطافپذیری این حوزه به «انعطافپذیری» مربوط میشود که بر اساس واژههای توافق، ملائمت، لینت، تآلف، عفو، صفح، رضایت، متابعت، تصدیق (در جنبه مثبت)، تعارض، مخالفت، تضاد، عداوت، معاندت، فظ، لجاجت، طرد، انکار، انتقام و مجادله (در جنبه منفی) مفهومسازی شده است.
تحلیل و بررسی واژههای مربوط به این حوزه نشان داد که شکستهنفسی، آمادگی برای خدمت، حس نوعدوستی، پذیرش خود (در قطب مثبت)، و خودشیفتگی، خودبرتربینی، خودکامگی، سلطهگری (در قطب منفی) مؤلفههای اصلی فروتنی هستند."