چکیده:
نظریهی ابصار در سازوارهی اندیشهی سهروردی ازآنجهت اهمیت دارد که نهتنها مجالی برای بسط نظریهی خاص او درباب علم اشراقی براساس نظام نوری است، بلکه تلاشهای او را برای طبیعیاتی از جنس دیگر موجه میسازد. نظریهی ابصار سهروردی بهواقع بنیانی مابعدالطبیعی برای تعیین جایگاه خاص نفس در هستی و نیز جایگاه خاص علمالنفس اشراقی در میان یک انسجام الهیاتی است. نگارندهی این مقاله بر آن است تا با نگاه دوباره به مبانی فلسفهی سهروردی، به مسالهی ابصار بپردازد و از این خلال، نقدهای وارد بر شیخ اشراق را در آثار ملاصدرا داوری کند. همچنین به دفاعیات سبزواری و ارزیابی آنها نیز پرداخته خواهد شد. بهزعم نگارنده، اختلاف نظر این دو فیلسوف درباب ابصار، به اختلاف مبانی آنها بازمیگردد و در نتیجه، نقدهای صدرا محصول عدم لحاظ مبانی شیخ اشراق در طبیعیات و مابعدالطبیعهی اشراقی است.
خلاصه ماشینی:
اما درنظر سهروردی، مشاهده نمیتواند نسبت به یک امر کلی رخ دهد و ازاینروی، ابصار را به صرف مقابله یا میتوان گفت مواجههی عضو باصر با مستنیر تعبیر میکند، بدون آنکه پای صورت مطابقی در میان باشد، این مقابله سبب میشود که برای نفس اشراق حضوری حاصل شود، لذا علم نفس در این ساختار همواره علم اشراقی حضوری به امری جزئی است، زیرا در آن صورتی وجود ندارد تا صحبت از کلیت آن یا مطابقت آن با امری خارج از آگاهی باشد.
سهروردی چنین تنظیر میکند: همانطور که تمامی حواس به یک حس مشترک ارجاع و استظهار دارند، همهی افعال و ادراکات نیز در عین تعدد، به قوهی واحدی در نور مدبر بازمیگردند اما گویی قوهنامیدن این امر یک مسامحه است، زیرا شیخ اشراق تصریح دارد که محل رجوع، ذات نوریهی نفس از جهت فیاضیت ذاتی خویش است.
نقدهایی که بر تحلیل معنای «اضافه» در نظریهی ابصار تکیه دارند صدرا اضافهی مطرحشده در آرای شیخ اشراق درباب ابصار را اضافهی ادراکی به موجود خارجی بهعینه تعبیر کرده است7 و ازاینباب، نقدها را متوجه این نکته کرده است که صورت مادی منطبع در ماده نمیتواند مدرک و مبصر باشد و ازاینجهت، اضافهی اشراقی را مصادره به اضافهای کرده است که در آن، وضع اهمیت دارد(۲۰، ص: 197).
در موضع دیگری ملاصدرا تعریف اشراقی علم(اضافهی ظهوری) را چنین نقد میکند که علم از شریفترین کمالات است، حال آنکه اضافه، اضعف مقولات عرضی است، ابصار نیز به مدد افاضهی صورتی است که عین همان صورت خارجی نیست، بلکه مماثل با آن است، اگرچه که این صورت افاضهشده، مدرک به ادراک شهودی حضوری است.