چکیده:
قرون هفتم و هشتم هجری قمری ایران همراه بود با تغییرات مداوم مذهب که تاثیر آن در شاکله کلّی بناهای آن دوران قابل رویت و بررسی است. در این دوران گرایشهای دوگانه در متن واحد اسلام از سوی مذهب شیعه و اهل سنّت موجب پدید آمدن دو گونه معماری آرامگاهی شد. این بناها را میتوان در مقام شاخص تاثیرپذیری معماری از اوضاع سیاسی- اجتماعی، اندیشه و مذهب حاکم بر جامعه در دوره زمانی مورد مطالعه قرار داد. دوره ایلخانی به این دلیل که هر دو مذهب شیعه و اهل سنّت به منظور بیان اندیشه خود و ترویج آن از قدرت حاکمیت برخوردار بودند و هم به سبب اینکه از هر دو مذهب آرامگاههایی به یادگار مانده، بسیار حائز اهمیت است. لذا در این پژوهش با مطالعه تعداد معتبری از مصادیق معماری آرامگاهی دوره ایلخانی، دو نمونه از مذهب شیعه و دو نمونه از مذهب اهل سنّت، دیدگاه و تجلی هر دو مذهب در این بناها بررسی میشود. این تحقیق به روش استدلالی- توصیفی و با جمعآوری منابع و اطلاعات به روش کتابخانهای و روش میدانی انجام شده است. پس از استخراج مبانی نظری و اعتقادی هر دو مذهب، نمود این مبانی در کالبد معماری مورد سنجش قرار میگیرد. سوالات این تحقیق عبارت است از:
1- رابطه مبانی نظری و اعتقادی هر دو مذهب اهل سنّت و شیعه با معماری آرامگاهی چگونه است؟
2- تفاوتها و شباهتهای معماری آرامگاهی در این مذاهب کدام است؟
3- جایگاه مقبرهسازی و توجه به شعائر اسلامی در هر دو اندیشه چگونه در معماری تجلی مییابد؟
خلاصه ماشینی:
بدیهی است از کتب معتبر دیگر هم مانند وسائل الشیعه (Hurr al-Amili 1414)، جامع احادیث الشیعه (Jaame-al-Ahadis-al-shia 2014)، تهذیب الاحکام (Shaykh Tusi 1401)، صحیح البخاری (Bukhari 256 AH) و فقه السنه (Sābiq 1986) نیز استفاده شده است، اما به لحاظ تاریخی چهار منبع پیشگفته مقدمتر است و تاریخ کتابت آنها بازۀ زمانی قرون اولیۀ بعد از اسلام تا قبل از دورۀ ایلخانیان را شامل میشود.
این بناها چهار فقره از مقابر مهم دورۀ ایلخانیان را شامل میشود که دو مورد مربوط به اهل سنت و دو مورد دیگر مربوط به شیعه است.
در مورد جدول 1، که در آن گزارههای شیعی و اهل سنت بررسی گردید، ذکر این نکات ضرورت دارد که ساختن مقبره و بنا بر روی قبور بزرگان به منظور پاسداشت آنان حکم حرام بودن ندارد و آیۀ سورۀ کهف و همچنین خاکسپاری پیامبر در منزلشان توسط یاران ایشان (که دارای سقف و بنا بود) و با توجه به آیهای از قرآن که میفرماید: «و اتخذوا من مقام إبراهیم مصلی» (Quran, 2/125) که در آن خطاب بهجدول 1: مبانی نظری هر دو مذهب در ارتباط با بنای روی قبور رجوع شود به تصویر صفحه رجوع شود به تصویر صفحه حاجیان میفرماید: مقام حضرت ابراهیم را محل نماز قرار بدهند، میتوان گفت که مسجد قرار دادن در کنار قبور صالحین به منزلۀ محلی برای عبادت خداوند اشکالی ندارد.