چکیده:
امام خمینی و شهید صدر در اثبات حجیت حکم حکومتی، به طور مشترک به دو آیه یا ایها الذین آمنوا اطیعوا اللٰه واطیعوا الرسول واولی الامر منکم و النبی اولی بالمومنین من انفسهم ، و به طور اختصاصی به چند آیه استناد جسته اند. در اندیشه امام خمینی، پیامبر اکرم دارای چند شان می باشد: الف ـ شان نبی مبلغ احکام الهی، ب ـ شان حاکم اسلامی، ج ـ شان قضاوت و مقام فصل الخطاب. پیامبر اکرم بدان جهت که در شان نبوت، تنها مبلغ احکام خداوند است، نهی و امری از جانب خود ندارد و تمامی اقوال وی کاشف از فرامین و دستورات خداوند است. لذا در آیه اطیعوا اللٰه واطیعوا الرسول ، اطاعت از «رسول» اطاعت در احکام حکومتی ایشان است. با توجه به اینکه امام خمینی در گفتمان فقهی ـ سیاسی حکومت مستقیم فقیه به تحلیل آیات می پردازد، حاکم اسلامی به سبب «اولی بالمومنین» می تواند احکام حکومتی را بر احکام شرعی مقدم نماید و به سبب «اطیعوا الرسول»، مومنان موظف به اطاعت از وی می باشند. اما شهید صدر در گفتمان فقهی ـ سیاسی تحدید سلطنت به ارائه نظریه منطقهالفراغ پرداخته، می فرماید که «اطیعوا اللٰه» در حوزه اطاعت از دستور خدا در احکام الزامی، و «اطیعوا الرسول» در حوزه دستورات غیر الزامی می باشد که «رسول» بر اساس شان حاکمیتی خود آن را صادر نموده است. در نگاه وی، حاکم به سبب «اولی بالمومنین» می تواند قوانین الزام آوری را برای مسلمانان وضع نماید، اما هرگز نمی تواند احکام شرعی را تعطیل یا متوقف سازد. توجه به شان نزول آیات و آرا و نظریات تفسیری، دیدگاه امام خمینی را در مقابل دیدگاه شهید صدر تقویت می نماید.
خلاصه ماشینی:
"اگرچه به سبب پذیرش عصمت میتوانیم حجیت شأن حاکمیتی رسول اکرم( را از سیره و سنت پیامبر اخذ کنیم، اما به سبب آنکه حکم حکومتی پیامبر اکرم( در بعضی موارد با اقوال و روایات ایشان که در مقام تبیین و تشریح احکام اولیۀ الهی بیان شدهاند، مختلط شده است ـ مانند حدیث «لا ضرر ولا ضرار» که امام خمینی بر خلاف اندیشۀ بسیاری از فقهای امامیه آن را جزء احکام حکومتی پیامبر میداند (موسوی خمینی، تنقیح الاصول، 1385: 3/60)ـ بدینجهت نمیتوان به طور صریح در حجیت احکام حکومتی به اقوال رسول اکرم( استناد کرد.
بنابراین آزادی عمل ولی امر منحصر به آن دسته از اقدامات و تصمیماتی است که ذاتا مباح اعلام شده است (همان: 689 و 725) <H3>سند دوم</H3> آیۀ ( النبی أولی بالمؤمنین من أنفسهم( (احزاب/ 6) یکی دیگر از آیات مهمی است که امام خمینی و شهید صدر به طور مشترک در حجیت و تبیین ماهیت حکم حکومتی از آن استفاده کردهاند.
بنابراین میتوان اندیشۀ امام خمینی در تفسیر آیه مبنی بر حجیت حکم حکومتی را چنین بیان داشت که در عبارت «إذا قضی اللٰه»، امر خداوند اوامر شرعی است که پیامبر آنها را از ساحت نبوت خود دریافت کرده و در میان مردم تبلیغ و تشریح میکند و تمامی اقوال ایشان در مقام کاشفیت از دستورات خداوند است و مردم در واقع از اوامر خداوند تبعیت میکنند و پیامبر فقط واسطه است.
بر این اساس، دلالت آیۀ ( یا أیها الذین آمنوا أطیعوا الله وأطیعوا الرسول وأولی الأمر منکم( (نساء/ 59) را چنین بیان میکند که «أطیعوا اللٰه» در حوزۀ اطاعت از دستور خدا در احکام الزامی و «أطیعوا الرسول» در حوزۀ دستورات غیر الزامی است که «رسول» بر اساس شأن حاکمیتی خود آن را صادر نموده است، نه از جهت اینکه مبلغ و حاکی فرامین خداست (صدر، 1375: 726)."