چکیده:
ملاصدرا معتقد است که تسلسل در همه ی علت ها محال است و از جمله ی این علت ها علت مادی است. البته وی برخی ترتب های مادی را از این تسلسل محال استثنا می کند. بررسی ویژگی های اجزای زمان نشان می دهد که اجزای زمان به هم وابسته هستند. با تحلیل دقیق تر ارتباط اجزای زمان متوجه می شویم که این وابستگی در ضمن نوعی علیت مادی بوده به نحوی که مشمول قواعد حاکم بر علل مادی می شوند. در نتیجه ادله ابطال تسلسل در علل، عدم تناهی زمان را نیز در بر خواهد گرفت. برای حل این تناقض، نشان می دهیم که ترتب و تقسیم پذیری زمان وابسته به اجزای مسافت حرکت مصحح زمان است و تناقض مذکور در صورتی پیش می آید که حرکت مصحح زمان را مقدار حرکت در مسافت مستقیم بی نهایت بدانیم اما با دوار دانستن مسافت حرکت مصحح زمان، این تناقض برطرف می شود.
خلاصه ماشینی:
براي حل اين تناقض ، نشان ميدهيم که ترتب و تقسيم پذيري زمان وابسته به اجـزاي مسـافت حرکـت مصـحح زمـان اسـت و تناقض مذکور در صورتي پيش ميآيد که حرکـت مصـحح زمـان را مقـدار حرکـت در مسافت مستقيم بينهايت بدانيم ؛ اما با دوار دانسـتن مسـافت حرکـت مصـحح زمـان ، ايـن تناقض برطرف ميشود.
به هر حال چه ملاصدرا اين اشکالات را به براهين عدم تناهي وارد بداند چه ندانـد، دليـل اصلي او براي اثبات عدم تناهي، برهاني است کـه بـر ترتـب علـي و عـدم امکـان وجـود معلول بدون تعين و وجود علت آن استوار است (صدرالدين شـيرازي، ١٣٦٨، ج ٢، ص .
بررسي نسبت اجزاي زمان نشان ميدهد که اين نسبت ، تعاقب صرف نيست ؛ بلکه نوعي ترتب بين اين اجزا وجود دارد و همان طور که در اصل سوم ديديم ، اين اجزا در يک ترتيب مشخص حاصل شده اند و بدون وجود يک جزء، جزء ديگر نميتواند به وجود بيايد.
در صورتي که ترتب بين اجزاي زمان را بپذيريم ، به ناچار نوعي عليت مادي و اعدادي بين اجزاي زمان قائل شده ايم و در صورتي که رابطۀ مادي و اعدادي در اجزاي زمان را بپذيريم ، بايد بپذيريم که ماده و استعداد حصول جزء دوم در جزء اول وجود دارد و در اين صورت همان طور که تسلسل در علل مادي محال است ، تسلسل در زمان هم محال خواهد بود.
راهکار دوم اين است که در دلايل ابطال تسلسل و يا دلايل اثبات تناهي تمام علل تجديدنظر شود و راهکار سوم از تحليل حقيقت زمان و بررسي امکان تسلسل در سلسلۀ اعتباري حاصل ميشود.