چکیده:
کشف رازهای شاعرانه درنظام موسیقایی شاهنامه، از عواملی است که این اثر سترگ را جاودانه ساخته و سبب رستاخیز کلام، ویژگی سبکی و ممیزه زبان و بیان فردوسی گردیده است.مسئله این است که موسیقی شاهنامه فقط در چنبر وزن عروضی و موسیقی کناری محدود نمیشود، بلکه متغیرهایی که موسیقی شعر فردوسی را از دیگر شاعران، ممتایز میگرداند؛ گزینش و روابط حروف ،اصوات ،مکث،درنگ و ارتباط کلمات با یکدیگر وتاثیرگذاری هریک از آنهاست که باعث انعکاس صداها و آواها، خلق تصویر بصری وسمعی ،ایجاد حالات عاطفی گوناگون شده است. کاربرد کیمیای موسیقی، که بیواسطه ترین هنر، برای انتقال اندیشه، پیام و معانی است،در گرو نظام واژه های شاهنامه، یعنی توازنها و تناسبهاست که درمجموعه آوایی و صوتی نهفته شده و بدینوسیله بسهولت با مخاطبان خود ارتباط برقرار میکند چون بعد از عاطفه که رکن معنوی شعر است ، وزن شعر که خود پدیده ای است طبیعی؛ شعر را مهیجتر میکند.
در این مقاله غیر از وزن و موسیقی کناری در شاهنامه در زمینه های دیگری چون حرفاهنگ، واژآهنگ ،متناهنگ ترکیب و... که به هماهنگی بی نظیری انجامیده است به بررسی پرداخته ایم . تا اوج هنرمندی فردوسی را در مجموعه کاربردی موسیقی و تاثیر گذاری وی نشان دهیم .
خلاصه ماشینی:
» (وزن شعر، شفیعی کـدکنی ،ص :٤١) به همین سبب توازن اجزاء کل و تناظر داخلی سازندة اشعار شاهنامه ، ایجـاد انسـجام کرده است که با دو مفهوم «وحدت » و«تنوع » سروکار خواهیم داشت وهر چه مفهوم وحدت و تنوع به حقیقت نزدیکتر باشد این انسجام دقیقتر است مانند ابیات زیر که فردوسی (درباره پادشاهی گشتاسب ) میفرماید : بـــدو گفــت کـــای شــهریار جـــهان جهــان یکســره پــیش تــو چــون کهــان بــــه جــای آوریدنــد فرمــان تـــــو نتابــــد کســــی ســـــــر زپیمــــان تــــــو (شاهنامه ،کوشش حمیدیان ،ص :٦٤٩ب ١٠٠) در بیت اول کلمات قافیه «جهان ، کهان » ودربیت دوم «فرمان ، پیمان » است که علاوه بر اشتراک «ان » حروف «ه » و « م » نیز عامل وحدتند .
فردوسی در«جنگ رسـتم واسفندیار» با گزینش واژه هایی چـون «آشـوفته ، کوفتـه ، گـران ، سـران ، چـاک چـاک » وترکیب اضافی توأم با کسره «دست سران » حالـت کوبیـدن و درگیـری میـدان نبـرد را در ذهن خواننده بیشتر القا میکند : بــــه آوردگـــه گــــــردن افراختنــد چـــپ وراســـت ، هـــردو همـــی تاختنـــد زنـــــیروی اســــپان و زخـــم ســران شــــکسته شـــــد آن تیغهـــای گـــران چــــــو شــیران جنگــی بـــر آشــوفتند پـــــــر از خـــــشم انــــــدامها کوفتنــــد همـــان دســـته بشکسـت گـرز گـران فـــــرو مـــــاند از کـــــار دســـت ســـران کف انـدر دهانشـان شـده خـون وخـاک همـــه گبـــر وبرگســـتوان چـــاک چـــاک (همان ،ص :٧٤١،ب ١٥٤-١٠٤٧) انتخاب قافیه برای بیان حالات گوناگون یکی از مهمترین ابزاری اسـت کـه در شـاهنامه مورد استفاده قرار گرفته است زیرا یک نغمه را اگر با دو آلت مختلـف موسـیقی بنوازنـد ،از نظر صوتی با یکدیگر اختلاف خواهند داشت .