چکیده:
بررسی تحوّل نثر از آن روی که بازتابی از زمینههای اجتماعی، تاریخی و احوال شخصی نویسندگان و سیر تحول علم و ادبیات است؛ میتواند سودمند باشد. امّا پژوهش در این زمینه دشواریها و ناهمواریهای چندی نیز دارد. نخست اینکه آثار نوشتاری که از گذشته به ما رسیده؛ همه آن چیزی نیست که وجود داشته است و از این روی بررسی ما استقراء تامی نخواهد بود. دوم اینکه در برخی از دورهها، صد و پنجاه تا دویست نویسنده وجود دارد که گاه هرکدام آثار متنوعی دارند که شرح آنها در حوصله این گفتار نمیگنجد و سوم اینکه در هر دوره، موضوعات مختلف – بیش و کم- در نثر وجود دارد. ولی در برخی دورهها، به یک موضوع، توجه ویژهای شده است که انگیزههای آنها را که میتوانند غیر زبانی و غیر ادبی باشند؛ میبایست بررسی کرد. چنانکه در عصر مغولان و تیموریان به تاریخ نویسی توجه خاصی شده؛ یا در روزگار صفویان نگارش کتابهای آیینی رواج یافته است. ولی با همه این دشواریها، نمیتوان از جستجو، در آثار برجای مانده از نثر کهن بازایستاد و یا نثر گذشته و معاصر را، گسسته از پیشینه آن بررسی کرد. از این روی نگارنده کوشیده است دگردیسی متون نثر را با تکیه بر روند زنده و تاثیرگذار یا تاثیرپذیر آن بکاود و کتابهای هر دوره را طبقهبندی موضوعی کرده، با جدولها و نمودارها، بررسی آماری نماید.
خلاصه ماشینی:
کتیبة اول به دو زبان رسمی آن عهد، یعنی پهلوی اشکانی ساسانی نوشته شده است و ترجمة برخی از قطعات این کتیبه در سال ١٢٤٧ (ایــران در زمــان ساســانیان : ٦٩ - ٦٨) خورشــیدی در مجلــة انجمــن پادشــاهی منتشــر شــده اســت و هرتسفلد ١در سال ١٢٩٣ خورشیدی شرحی از موضوعات این کتیبه را انتشـار داد و پـس از آن نیز هرتسفلد در سال ١٣٠٣ خورشیدی در جلد دوم کتاب خود ، فهرستی جامع از لغات آن را با شرحی کامل آورد(همان ) .
در زمینة ادبیات داستانی ، افزون بر روایـات پهلـوانی و تـاریخی کـه در یشـتها و متـون خداینامه ها و سرگذشت نامه ها آمده است ، وجود کتابهایی مانند هزار افسان ، که برخی آن را منشأ کتاب هزار و یک شب می دانند و یا داستانهای مربوط به خسرو و شیرین و هفت پیکر که به دوره های پیش از اسلام بازمی گردد گذشتة ادبی پرباری را نشان می دهد.
اوستا نیز کتاب دینی زردشتیان است و خط آن به خـود زردشـت بـازمیگردد و در دورة بلاش اول دورة اشکانی یا در اوایل دورة ساسانی کوشـش شـد کـه آن را بـه خطـی از نـوع (تاریخ ادبیات پیش از اسلام : ٧٢ ) خطوط مشتق از آرامی متداول در ایران ، مانند خط پهلوی ، بنویسند.
کتاب های ادبی از ساسانی تا قرن سوم هجری افزایش شمار ترجمه های اوستا در آغاز سدة ششم میلادی به دلیل ظهور جنبش مزدکیان و نیز آثار دینی که یا به طور مستقل دربارة مسائل مذهبی است یا اندرز نامه هایی است که در آن به مسائل دینی هم توجه شده است و بیشترین آثـار ایـن دوره را بخـود اختصـاص داده است .