چکیده:
یکی از ویژگیهای تکرار شونده سبک خراسانی در حوزه بلاغت، محسوس بودن طرفین تشبیه است. این مسئله به حدی در این سبک رواج دارد که در واقع تبدیل به الگوی نرم تشبیه در سبک خراسانی شده است؛ بنابراین خروج از این نرم، از دو منظر سبک¬شناسی و ادبی دارای اهمیّت خواهد بود. از دیدگاه سبک¬شناسی به دلیل خلاف انتظار بودن و از منظر ادبی به دلیل آشنایی¬زدایی و ایجاد تنوّع در عنصر شکلی تشبیه. این پژوهش با تمرکز بر یکصد تشبیه نخست سیزده تن از شاعران مشهور این سبک، درصد خروج از نرم را در هر یک از این شاعران به دست داده است. نتایج بررسی این جامعه آماری نشان میدهد میانگین خروج از نرم تشبیه در این دوره، حدود نه درصد است. این درصد – با در نظر گرفتن برخی احتیاط¬ها- میتواند معیاری باشد برای بررسی سایر شاعران سبک خراسانی. افزون بر این بررسی سبک¬شناسانه و نتایج آن، بخشی از این پژوهش نیز به برخی مباحث نظری جدید در مورد مشبّه¬به عقلی و تقسیم¬بندی آن اختصاص یافته است.
خلاصه ماشینی:
برای این منظور، ابتدا کیفیت تشبیهات این دوره در جامعة آماری مـورد نظر(٢-٢) بر اساس معقول یا محسوس بودن مشبه به تبیین شـده ، سـپس در مـورد هـر یک از نمونه های جامعة آماری بطور جداگانه و به تفصیل سخن رانده میشود تا روشن شـود کدام یک از این شاعران به نسبت سایرین ، با تغییر الگوی تشبیه ، شعر خود را نشاندار کرده است .
وطواط ، حدائق السحر،ص ٤٢؛ شمس قیس ، المعجم :ص ٣٤٦؛ همایی ، فنون بلاغـت و صناعات ادبی : ص٢٣٢؛ شمیسا، بیان : ص٧٤) با وجود این ، پژوهشی که بطور مستقل و از طریق بررسی یک جامعة آمـاری ، بـه بحـث دربارة نرم تشبیه در سبک خراسـانی و نیـز خـروج از نرمهـای سـبکی ایـن دوره در حـوزة تشبیهات پرداخته باشد، در دست نیست .
الف - تقیید فرایند اول مقید شدن مشبه به حسی با قیدی است که مشبه به مورد نظر همراه بـا آن قیـد در جهان خارج و دایرة محسوسات ما وجود ندارد؛ مثلا دریا مشبه بهی محسوس اسـت ، امـا وقتی دریا را مقید به قید «آتشین موج » کنیم دیگر در دایرة محسوسات نیست و باید آن را مشبه به عقلی (از نوع خیالی ) به شمار آورد: ســـودای تـــو بحـــر آتشـــین مـــوج انــــدوه تــــو ابــــر تنــــد خونبــــار عطار: ص٣٢٠ در نمونة زیر نیز میتوان گفت «ابر»ی با قید «بلا بار» از همین مقوله است : ازیشـــان هــر یکــی ببـــر بلاجــوی ســـــر شمشـــــیرشان ابــــر بلابــــار عنصری ، بیت ٤٦٨ توضیح اینکه تقسیم بندی قدما در مورد مشبه به های خیالی و وهمـی بـر اسـاس همـین فرآیند بوده است .