چکیده:
ورود فاتحان مسلمان به مصر موجب تحولات بسیاری در این سرزمین شد. ساخت یا توسعه شهر فسطاط در همجواری باب الیون در شمال شرقی ساحل رود نیل توسط فاتحان مصر یکی از این تحولات در حوزه شهرسازی اسلامی بشمار میآید. صرف نظر از علل دوام و بقای این شهر، هدف مقاله پیش رو یافتن پاسخ این مسئله اساسی است که عوامل گسترش و توسعهی شهری فسطاط از بدو تأسیس به سال 20 تا روی کارآمدن فاطمیان (358) چه بوده است؟ بررسیهای تاریخی نشان داده است که موقعیت جغرافیایی ژئوپلتیکی و همجواری با کانون شهری باب الیون در شمال شرقی مصر و رشد فزایندۀ نیروی انسانی به علت ورود قبایل متعدد عربی و نیروهای جهادگر مسلمان و ضرورت اسکان آنها برای تداوم عملیات نظامی در سرزمینهای مجاور، عاملی تعیین کننده برای گسترش شهری فسطاط به حساب میآمد. علاوه بر این لزوم تشکیل مرکزیتی دینی و سیاسی در قالب دارالامارهها و مساجد و یا ساخت بازارهای پر رونق برای بهرهگیری از سود اقتصادی را نیز باید به این عوامل افزود.
خلاصه ماشینی:
با توجه به این که فسطاط نخستین قرار گاه دائمی مسلمانان و دارالامارٔە ایشان در مصر به شمار می آمد، گسترش شهری آن از تاریخ بنای آن تا ورود فاطمیان به مصر به سال ٣٥٨ و بنای قاهره المعزیه ادامه داشت ، زیرا ورود سپاهیان اسلام از سایر سرزمین های اسلامی به این شهر و ضررورت اسکان آنان برای عملیات نظامی و همچنین بنای مساجد متعدد و دارالاماره توسط والیان شهر از عصر اموی تا عصر عباسی و یا دولتهای نیمه مستقل چون دوره طولونی و اخشیدی و در کنار اینها موقعیت جغرافیایی آن به علت قرار داشتن در مجاورت رود نیل و بهره برداری از مزایای آن برای تولیدات کشاورزی و نیز موقعیت تجاری این شهر از عوامل توسعۀ آن به شمار می رفت .
این نوشتار درصدد است تا با بررسی این عوامل به این سؤال اصلی پاسخ دهد که اساسا علل رشد و گسترش شهری فسطاط در طول عصر والیان از ابتدای تاسیس تا سال ٣٥٨، یعنی پدید آمدن قاهره چه بوده است ؟ لازم به ذکر است به دلیل اهمیت فسطاط در میان شهرهای نخستین دوره صدر اسلام پژوهش های متعددی در باره آن صورت گرفته است و در نگاه نخست می توان آثار متعددی به عنوان پیشینه پیرامون آن فهرست نمود؛ برای مثال مقاله ای تحت عنوان «تحولات ساختاری شهر فسطاط در دوره سفیانیان » از فیروزآزادی (مطالعات تاریخ اسلام، شماره ١٥، سال ١٣٩١) که عمدتا به بحث منافع مالی حاصل از موقعیت اقتصادی فسطاط برای سفیانیان و در محدوده همان دوره پرداخته است و یا مقاله ای با عنوان «فسطاط مکان خاطره ها» از سیلوی دونوا ترجمه ابوالحسن سرومقدم (مشکوۀ ، شماره ٥٩، سال ١٣٨٨)که به چگونگی فتح و شکل گیری فسطاط توسط عمروبن عاص و وصف درونی شهر بدون توجه به عوامل مؤثر بر گسترش فضای شهری و در دوره محدوده فتح و بنای آن توسط مسلمین پرداخته است و یا مقاله دیگری با عنوان «جنبش شهرسازی در سده های نخستین اسلامی » از عباسعلی آذرنیوشه (تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، شماره ١١، سال ١٣٩٢) که علی رغم تخصیص بخش هایی از این مقاله به شکل گیری شهر به صورت توصیفی اطلاعات زیادی از نحوه گسترش آن به دست نداده است .