چکیده:
با توجه به اهمیت مسأله نفس در بین فلاسفه و حکما در طول تاریخ اندیشه بشر، این پژوهش درصدد است نقاط اشتراک و افتراق دیدگاه ملاصدرا و آقا علی زنوزی را در باب نفس و قوا و نسبت بین آنها، مورد بررسی قرار دهد. ملاصدرا براساس مبانی فکری خود که عمده آنها اصالت و تشکیک وجود و حرکت جوهری است، قوا را مراتب وجودی نفس واحد به شمار آورده و از تشکیک مراتب سخن گفته است. آقاعلی مدرس زنوزی یکی از چهرههای شاخص حکمت صدرایی، به جای تشکیک در مراتب، از ترکیب در مراتب سخن رانده است. این پژوهش روشن ساخته است که اختلاف این دو دیدگاه، به نحوه نگاه این دو فیلسوف به یک واقعیت واحد وابسته و از اختلاف مبانی این دو فیلسوف نشأت نمیگیرد و اینکه صدرا با توجه بیشتر به بحث اصالت وجود از حرکت جوهری بحث تشکیک آن را مورد توجه قرار داده است، ولی آقاعلی با تکیه بر مباحث هیولی و صورت، بیشتر به بحث ترکیب پرداخته است. نگارنده در حد توان کوشید تبیین روشنی از دیدگاه این دو حکیم ارائه دهد.
خلاصه ماشینی:
علت اينکه مشائيان نتوانستند تبيين درستي از مساله ارائه دهند اين است که بسياري از قواي نفس را، مادي و منطبع در ماده ميدانستند، (ابن سينا، ١٣٧٥: ٢٥٩؛ طوسي، ١٣٧٦: ١٠١) و مهم تر آنکه تصوير درستي از اصول حکمت متعاليه از قبيل اصالت وجود، تشکيک در وجود و حرکت جوهر و بسياري از اصول ديگر نداشتند، (همان ، ٢٢-٢١) لذا نتوانستند رابطه نفس و قوا را به روشني دريابند.
بنابراين سوال اصلي در پژوهش انجام شده اين است که چرا آقا علي زنوزي به جاي تشکيک از مراتب ، از ترکيب مراتب سخن گفته است و مراد او از ترکيب مراتب چيست ؟ و آيا اين مساله از اختلاف ديدگاه آنها در باب رابطه نفس و قوا نشات ميگيرد و ريشه در اختلاف مباني نفس شناسي آنها دارد؟ از آنجا که تا کنون تببين روشني از اين مساله صورت نگرفته است ، تلاش نگارنده براي پاسخ به اين پرسش ، پژوهش پيشرو را رقم زده است .
يکي از پيروان حکمت متعاليه دراين باره گفته است : «قواي نفس و محال آنها را در کتب کلامي و فلسفي تعبير به آلات کرده اند، با اين که بدن مرتبه نازله نفس است ؛ بنابراين ، بايد قوا را وسايط دانست نه آلات ، چه آلت در حقيقت خارج از هويت صاحب آن است ، ولي واسطه شأني از شئون فاعل است و مطلبي دقيق تر در مورد واسطه است که در مقام تنزل حقيقي که از کمون ذات فاعل به مراحل نازل آن فرود ميآيد، صورت و واقعيت آن حقيقت در هر واسطه به اقتضاي عالم و مرتبه آن واسطه ، تحقق مييابد»(حسن زاده آملي، بيتا، ج ١: ٤١).