چکیده:
از نخستین و معدود آثاری که اصول انشا و نامهنگاری را به صورتی مدّون و منسجم فراهم آورده، شیوة نگارش مکتوبات و مراسلات سلطانی، دیوانی و اخوانی را به روش علمی آموزش داده، یک نسخه خطی یگانه است که مصباح الرسایل و مفتاح الفضایل نام دارد. این اثر منثور به همّت موفّق بن محمّد المجدی در دوره خوارزمشاهیان تالیف و در نیمه قرن هشتم ه.ق نسخه برداری شده است. نثر آن آمیخته به نظم بوده، از منشآت محسوب میشود، با این تمایز که منشآت سرمشقی برای دبیری و ترسّل است؛ اما این اثر آداب دبیری و ترسّل در مراتب مختلف اجتماعی را می آموزد. مضامین این نسخه خطّی مورد بررسی قرار گرفته، محاسن و مزایای آن در قیاس با منشآت معاصر و مشابه آن ارزیابی شده، در این گفتار ارائه میگردد تا خوانندگان مشتاق به میزان ارزش علمی و مقام ادبی آن آگاه شوند.
خلاصه ماشینی:
از منشآت معاصر این نسخه عتبه الکتبه اثر منتجب الدین بدیع ، التوسل الی الترسل از بهاءالدین بغدادی و نامه های رشید وطواط بیشترین تشابه ادبی را به مصباح الرسایل و مفتاح الفضایل دارد.
نسخۀ مورد نظر در این گفتار از نخستین و معدود کتبی اسـت کـه در علـم انشـا و فـن مکاتبات سلطانی، دیوانی و اخوانی تألیف شده است ، اثری که نه از راه منشـآت ، بلکـه بطـور مستقیم به آموزش اصول علمی نامه نگاری بویژه از سوی دبیران و منشیان با طبقات مختلف اجتماعی اعم از درباریان و دولتمردان ، صاحبان مناصب و مشاغل و اعیان و اقـارب پرداختـه است .
از جمله : تقسیم کردن کتاب به دو بخش سلطانیات و اخوانیات درست نیست ، زیرا با توجه بـه عناوین فصول و ابواب و متن نمونه نامه ها و نیز با توجه به مختصـات نامـه هـای سـلطانی و اخوانی مذکور در کتب نثرشناسی ٤ باید گفت که عناوین و صدور و آداب دبیری در بـاب اول برای انواع مکاتبات است که شامل سلطانیات نیز هست .
دیباچۀ نسخه دیباچۀ این اثر با نام و سپاس خداوند آغاز شده ، آنگاه به ستایش آفرینش ، شب و روز، انسان و عقل و نطق ، پیامبر اسلام و یارانش پرداخته است ، سپس مؤلف نام خود را همـراه بـا دعـا ذکر کرده ، انگیزة تألیف کتاب را بیان نموده که به پاس قدردانی از مخدومش به نگارش این اثر اقدام کرده ، اما تندباد اجل مخدوم او را در آغاز جوانی ربوده ، پس بـرای شـادی روح او و تشویق فرزند آن مخدوم کتاب را نگاشته است تا شاید در آینده بکار آید: «چنین گوید محرر این جمع و منور این شمع الموفق ابن محمـد المجـدی وفقـه الله ....