چکیده:
تمثیل، تحلیل و ساختارهای مختلف آن، میتواند مبیّن میزان اهمیت این شگرد هنری در سبک و زبان خاص یک نویسنده یا شاعر باشد.
مقاله حاضر به بررسی تمثیل و ساختارهای گوناگون آن در مثنوی مولانا میپردازد. در سبک تعلیمی (didactic) مثنوی، مولانا از تمثیل به عنوان ابزار بلاغی غالب در انتقال آموزهها و پیامهای گوناگون اخلاقی، اجتماعی، عرفانی، فلسفی و... به مخاطبان خویش بسیار سود برده است. نکته مهم دیگر اینست که مقایسه بسامد ساختارهای مختلف تمثیل با یکدیگر درجه اهمیت آنها را از نظر مولانا در رساندن مقاصد او نشان میدهد.
خلاصه ماشینی:
»(جرجـانی ، ١٣٧٠: 2(52-51 از اینرو چون در تمثیل دریافت وجه شبه میان مشبه و مشـبه بـه بـه تأویـل نیـاز دارد، برخی آن را استدلال نامیده اند، مانند خواجه نصیر طوسـی در اسـاس الاقتبـاس کـه چنـین تعبیری درباره تمثیل بکار برده است : «و استدلال چنان بود که از حال یک شبیه بـر حـال (طوسی ، ١٣٢٦: ٥٩٤) دیگر شبیه دلیل سازند.
تقسیم بندی تمثیلها برحسب فشردگی یا کوتاهی و گستردگی یا بلندی ساختار آنها این تقسیم بندی بر مبنای گستردگی افقی یا عمودی تمثیل اسـت ، بـدین معنـی کـه اگـر تمثیلی محدود به محور افقی یک مصراع یا یک بیت ، بوده ، آنرا تمثیل کوتاه و اگر در محور عمودی ، در طول ابیات ، گسترش پیدا کرده است آن را تمثیل بلند نامیده ایم .
در مجموع تمثیل کوتاه حـدود ٦٠/٧٤ درصد کل تمثیلها را شامل شده است که از مقایسة این عـدد بـا درصـد کـل تمثیـل بلنـد میتوان نتیجه گرفت که تعداد تمثیلهای کوتاه در دو دفتر مثنوی بـیش از تمثیلهـای بلنـد است .
در سوی دیگر، چـراغ تمثیلی از وجه الله است ، وجه شبه : روشنی و روشنگری ب) تمثیل کوتاه ١/١٤- محرم این هـوش جـز بـی هـوش نیسـت مر زبان را مشتری جز گوش نیست مشبه : محدود بودن ادراک معرفت الهی به کسانی که خاطرشـان از محـدودیتهای عـالم حس و ماده و تعلقات نفسانی خویش فارغ است ، مشبه به : هر فروشنده ای متاع خـود را بـه مشتری مناسب آن کالا، عرضه میکند همچنانکه هر زبانی سخن خود را به گوشـی میگویـد که خریدار کلام او باشد، وجه شبه : تناسب میان هر علـم و معرفتـی بـا اسـتعداد و قابلیـت کسب کننده یا دارندة آن .