چکیده:
دو نظریۀ اعیان ثابته و صُور مُرتسمه که برای تبیین علم پیش از ایجاد، ارائه شدند و نقش ویژهای در حوزۀ جبر و اختیار و قضا و قدر ایفا کردهاند، از سوی اندیشوران بسیاری تحلیل و بررسی شدهاند؛ برخی این نظریهها را پذیرفتند و برخی نیز به نقد آنها پرداختهاند. ملاصدرا از میان این دو نظریه، از اعیان ثابته دفاع و از صُور مُرتسمه انتقاد کرده است. این نوشتار برآن است تا با بیان چیستی و چگونگی پیدایش اعیان ثابته و تبیین علم الهی توسط آنها و نیز بررسی کیفیت علم الهی توسط صُور مُرتسمه ابن سینا - با یافتن وجوه اشتراک دو نظریه اعیان ثابته و صُور مُرتسمه - اشکالات ملاصدرا بر صُور مُرتسمه را به نقد نشیند و نشان دهد که اشکالات ملاصدرا در صورتیکه صُور مُرتسمه، ماهیت باشند و موجب حلول صور در ذات خداوند شوند وارد است؛ حال آنکه با بررسی انجام شده آشکار میشود صُور مُرتسمه همانند اعیان ثابته، لوازم ذات و اموری وجودیاند که ذات به آنها متصف میشود و علم تفصیلی خداوند همانگونه که توسط اعیان ثابته قابل تبیین است، بهواسطه صُور مُرتسمه نیز تحلیلپذیر است تا آنجاکه اطلاق علم تفصیلیِ خداوند بر آن احق از اطلاق علم بر اعیان ثابته است. *
خلاصه ماشینی:
۲. چيستي اعيان ثابته اعيـان ثـابتـه کـه با دلايل نقلي (رحيميان ، ۱۳۷۶، ۲۱۰)، عقلي (ابن عربي، ۱۹۹۴، ج ۱۰، ص ۵۱۴؛ رازي، ۱۴۱۰، ۱۳۴) و شهودي (ابن عربي، بيتا، ج ۳، ص ۲۵۷) به اثبات رسيده اند، در عرفان ابن عربي عبارت اند از حقايق و ماهيات اشياء در علم حق و به بيان ديگر، صور علمي اشياء، حقايق ممکنات و معاني موجود در علم حق اند که از ازل در علم حق ثابت اند و بواطن ظواهري هستند که بطونشان ابدي است .
اعيان ثابته ابن عربي پيش از وجود خارجي در علم الهي ثابت اند و اين ثبوت اولا در خارج نيسـت ، بلکه در علم است و نوعي از وجود يعني وجود علمي دارد.
از اين رو با در نظر داشـتن اين موضــوع که ابن ســينا به عينيت صـفات با ذات و اين که صــفات لوازم ذات انـد و ذات ، فـاعـل و قـابل آن هاســـت اما نه با قبول به معناي انفعال ، بلکه با قبول به معناي اتصــاف ، معتقد اســت و اين که علم تفصــيلي واجب تعالي به اشــياء پيش از ايجاد با صـور مرتسـمه تحقق دارد که آن صــور نيز چون علم حق تعالي هســتند، لوازم ذات حق تعالي را تشــکيل ميدهند، پاسـخ تفصيلي نقد ملاصدرا و تطبيق صور مرتسمه با اعيان ثابته آشکار ميشود.