چکیده:
برقراری اسلوب معادله در بیت یکی از شاخصه های شعر سبک هندی است ؛ اما حافظ شاعر بلندآوازة سبک عراقی نیز در اشعارش تک بیت های معادله گونه فراوان دارد. ساختار کلی این صنعت ، یک معادله است که معمولا دو طرف آن را جمله خبری تشکیل میدهد؛ اما حافظ گاه در طرفین معادله با استفاده از فنون علم معانی تغییرانی ایجاد کرده که به این ساختار تنوع بخشیده است . وی همچنین در بیشتر ابیات با بکارگیری صنایع ادبی همچون جناس ، اعنات ، تشبیه ، استعاره ، مراعات نظیر و تلمیح ، علاوه بر تنوع بخشی، ذهن شنونده را بیش از پیش درگیر حل معادله میکند؛ البته این پیچیدگی و نیز تعداد این ابیات نسبت به ابیات حافظ در حدی نیست که موجب خستگی و ملال خواننده گردد.
خلاصه ماشینی:
حافظ این ابیات را بگونه ای چیده که در یک مصرع مقصودش را گفته و در مصرع دیگر مثلی را برای تبیین مقصودش بیان کرده است : من اگر نیکم و گر بد تو برو خود را باش هر کسی آن درود عاقبت کار کـه کشـت (دیوان حافظ : ٥٦) خلوت دل نیست جـای صـحبت اضـداد دیــو چــو بیــرون رود فرشــته درآیــد (دیوان حافظ : ١٥٧) حافظ از باد خزان در چمـن دهـر مـرنج فکر معقول بفرما گل بـی خـار کجاسـت (دیوان حافظ : ١٦) حافظ گاهی در تمثیلاتی که محدود در یک بیت است ، ابتدا مشبه به را ذکر میکند و سپس مشبه را: درویــش را نباشــد بــرگ ســرای ســلطان ماییم و کهنه دلقی کآتش در آن توان زد (دیوان حافظ : ١٠٥) «تمثیل در معنای دقیق آن – که محور خصایص سبک هندی است – میتواند در شکل معادلۀ دو جمله مورد بررسی قرار گیرد و تقریبا مجموعۀ آنچه متأخرین بدان تمثیل اطلاق کرده اند، معادله ای است که به لحاظ نوعی شباهت ، میان دو سوی بیت –دو مصراع – وجود دارد و شاعر در مصراع اول چیزی میگوید و در مصراع دوم چیزی دیگر؛ اما دو سوی این معادله از رهگذر شباهت قابل تبدیل به یکدیگرند و شاید برای جلوگیری از اشتباه بتوان آن را اسلوب معادله خواند تا آنچه را که قدما تمثیل یا تشبیه تمثیل خوانده اند از قلمرو تعریف جدا کنیم .
وی در درون اسلوب معادله از صنایع لفظی و معنوی دیگر نیز بهره جسته است از جمله این صنایع که سبب زیباتر شدن این صنعت در دیوان حافظ شده و از مهمترین شگردهای او در هنگام آفرینش اسلوب معادله است ، میتوان به این موارد اشاره کرد: ٤-٥-١- جناس : تجنیس یا جناس از صنایع بدیع لفظی است و «آنست که گوینده یا نویسنده در سخن خود کلمات هم جنس بیاورد که در ظاهر به یکدیگر شبیه و در معنی مختلف باشند»(فنون بلاغت و صناعات ادبی، ٤٨).