چکیده:
تلمیح مانند دیگر صناعات ادبی به شرط بهرهمندی از مایههای قویی هنری میتواند در برانگیختن عواطف و قدرت القایی و خیالانگیزی کلام نقش برجستهای داشته باشد. طرز تلقّی شاعران از تلمیح صرف نظر از شرایط سیاسی و اجتماعی، با نبوغ و استعدادهای فرهنگی آنان پیوند تنگاتنگی دارد؛ و شاهکارهای منظوم و منثور ادب فارسی گواه راستینی براین مدّعاست. نگرش سرایندگان فارسی زبان به این صنعت ادبی در دورههای مختلف به گونههای متفاوتی چون تمایل بیشتر به نوع ایرانی، تعادل میان اشارات ایرانی و سامی و نیز استیلای تلمیحات سامی – اسلامی و تحقیر اسطورههای ایرانی تجلّی یافته است.در سبک هندی کاربرد تلمیحات، به اقتضای اسلوب ویژه آن در مقایسه با سایر فنون ادبی از بسامد بالایی برخوردار است. در این میان سودای مضمونتراشی و شکار مضمونهای باریک و حیرتانگیز موجب میشود تا صائب به مراتب بیشتر از دیگران از تلمیحات و اشارات استفاده کند. تلمیحات شعر او تلمیحاتی هستند که در دورههای گذشته در آثار شعرای پیشین به وفور به تثبیت رسیده با این تفاوت که او بنا به اغراضی چون مضمون آفرینی، ایجاد پیوندهای تناظری و رمزی و کنایهای ساختن کلام از تصرّف و دگرگون ساختن آن پرهیز نمیکند.صائب هر چند که در عرصه تلمیحات و برخورد با اساطیر ایرانی مانند برخی از شعرای عصر سلجوقی به ضدیّت با اسطورههای ایرانی و خوار داشت آن مبادرت نمیکند امّا به تلمیحات سامی بیشتر از نوع ایرانی اهمیت میدهد. همچنین در شعراو به رغم استفاده فراوان از عناصر فرهنگ سامی به ویژه اسلامی، اشاره مستقیم به آیات و احادیث و نیز پرداختن به معارف و عناصر مکتب تشیّع جلوه چشمگیری ندارد.
خلاصه ماشینی:
١ معطوف شدن تخیل شاعر برای مضمون پردازی با شگردهای ویژة سبکی نظیر اغراق ، استفاده از موتیوها و زنجیرة تداعی ها موجب میشود او آفرینش آسمان را نتیجۀ آه آدم (ع ) و سیه روزی اهل خط و سواد را ناشی از مرثیه سرایی او بداند: عشـــق از آن برق که در خرمن آدم افکند از دخانش فلک گرم عنان صـــورت بســـت (دیوان صائب ، غزل ١٥٧٧) بنـــای شعر بـــه ماتـــم گذاشت چـــون آدم سیـــاه روز از آننـــد اهـــل خط و ســـواد (همان ، غزل ٣٦٦٣) ز آتشکـــدة هنـــد شـــد آدم زگنـــه پاک زیــــن بوتــــه محال است کسی خام برآید (همان ، غزل ٤٤٣٩) ١- در لباب الالباب عوفی ، به تصحیح علامه قزوینی و تعلیقات و تصحیحات جدید سعید نفیسی به تاریخ ١٣٣٥ صفحۀ ١٨ باب سوم در معنی آنک اول شعر گفت اینچنین آمده است : نخست کسی که سخن را در سلک نظم کشید آدم صفی و خلیفۀ وفی بود، سبب آن بود که چون قابیل از قبول امر حق اعراض نمود و بنیان نهاد هابیل را به دست تخریب پست کرد.
برای ایضاح بیشتر مطلب این بخش از اشارات صائب را با استناد به شعر او، مطابق تقسیم بندی ذیل پی میگیریم : 2-2-1- تلمیحات حماسی این دسته از تلمیحات برگرفته شده از منابع و فرهنگ پیش از اسلام و بعد از آن به خصوص حماسۀ ملی ایران است که بسامد و نیز نوع نگاه شعرا به آن در طی روزگاران به گونه های متفاوت بوده است .