چکیده:
قواعد فقهی برای تبیین و استخراج فروع فقهی و حقوقی کاربرد فراوانی دارد. از جملۀ آنها قاعدۀ «الزَّرعُ لِلزّارِع وَ لو کانَ غاصِباً میباشد که در انتهای مادۀ 33 قانون مدنی انعکاس یافته است. برابر قسمت انتهایی مادۀ 33 قانون مدنی: «... مگر اینکه نماء یا حاصل از اصله یا حبّه غیرحاصل شده باشد که در این صورت درخت و محصول، مال صاحبِ اصله یا حبّه خواهد بود، اگر چه بدون رضایت صاحب زمین کاشته شده باشد.» اگر شخصی بذر متعلّق به خود یا دیگری را در ملک متعلّق به دیگری بکارد، محصول، متعلّق به صاحب بذر است، اگر چه زمین را غصب کرده باشد. در این نوشته با بهرهگیری از روش توصیفی ـ تحلیلی به بررسی فروعات این قاعده میپردازیم. در نهایت علاوه بر تثبیت این قاعده، در خصوص محصولات بهدست آمده از حبّه و تعمیم آن به محصولات بهدست آمده از اصل درخت، بهنظر میرسد نتاج حیوانات و حقّ زارعانه نسبت به غاصب از مواردی است که از این قاعده تبعیت نکرده و حکم مستقلّی دارند.
خلاصه ماشینی:
اما در هر دو فرض، مالک محصول باید از جهت استیفای از مال و زمین غیر اجرت المثل زمین را به مالک زمین پرداخت نماید؛ زیرا اذن در کشت ملازمه با رایگان بودن استفاده ندارد و رایگان بودن خلاف اصل و محتاج بهصراحت کافی است (جعفری لنگرودی، ۱۳۸۰، 131؛ جعفری لنگرودی، 1388، 1/390) و برابر مادۀ 314 قانون مدنی: «اگر در نتیجۀ عمل غاصب قیمت مال مغصوب زیاد شود، غاصب حق مطالبه قیمت زیادی را نخواهد داشت، مگر اینکه آن زیادتی عین باشد که در این صورت عین زائد متعلق به غاصب است.
» در بیان حکم این ماده گفته شده، اگر در اثر عمل غاصب، زیادی مادی در مال مغصوب حاصل شده باشد، چنانچه گندم یا اصله دیگری را غصب و در زمین خود بکارد و آن بذر محصول دهد و یا اصله درخت شود، آن محصول و درخت متعلق به صاحب بذر و اصله خواهد بود و غاصب مستحق اجرت المثل زمین خود نمیباشد؛ زیرا غاصب بذر و اصله، بدون اجازۀ مالک اقدام به کشت آنها در زمین خود نموده و منافع زمین را تفویت کرده است و هر یک از مالک و غاصب میتوانند برداشت محصول و قلع درخت را بخواهند و هزینه آن بهعهدۀ غاصب است (امامی، 1376، 1/387).
ج) زراعت پس از بطلان یا انقضای مدت مزارعه: برابر مادۀ 533 قانون مدنی: «اگر عقد مزارعه به علتی باطل باشد، تمام حاصل، مال صاحب بذر است و طرف دیگر که مالک زمین یا آب یا صاحب عمل بوده است، به نسبت آنچه مالک بوده، مستحق اجرت المثل خواهد بود.