چکیده:
مناظرات امام رضا(ع) در ادبیات دینی شیعۀ امامیه از جایگاه و اهمیت خاصی برخوردار است. با وجود آنکه برخی در اعتبار و اصالت آنها تردید روا داشتهاند اما مورد استفاده و استناد بسیاری از محدثان و پژوهشگران قرار گرفته و میگیرد. از این رو شایسته است مناظرات حضرت رضا(ع) در عراق و خراسان از نظر سندی و متنی مورد ارزیابی علمی قرار گیرد تا اعتبار و اصالت آن به روشن گردد. در این پژوهش، سند این مناظرات از نظر رجالی مورد بررسی قرار گرفته است. محمد بن فضل هاشمی، راوی مناظرات عراق و غالب رجال سند مناظرات خراسان مانند حسن بن محمد نوفلی، ابوعمرو محمد بن عمر بن عبدالعزیز الانصاری الکجی (حدود) و أبومحمد جعفر بن علی بن أحمد القمّی الایلاقی معروف به ابن الرازی، از نظر برخی علمای رجال به دلیل متحد شمرده شدن با راویان موثق، افرادی ثقه و قابل اعتماد هستند. الخرائج و الجرائح راوندی و عیون اخبار الرضا(ع) صدوق نیز، قدیمیترین منابع این مناظرات هستند.
خلاصه ماشینی:
پژوهش حاضر بر اساس گزارش های دانشمندان علم رجال و با رویکردی توصیفی ـ تحلیلی به دو پرسش بنیادین پاسخ می دهد؛ آیا رجال سند روایت مناظره های حضرت رضا(ع ) در عراق و خراسان از اعتبار و وثاقت لازم برخوردار هستند؟ آیا صرف نظر از محتوای مناظره ها، می توان از حیث سند، اصالت آن ها را اثبات کرد؟ در میان مناظره های حضرت رضا(ع )، نسبت به مناظره های بصره و کوفه که در سال ١٨٣ قمری ، مقارن با آغاز امامت ایشان و در این دو مرکز علمی صورت پذیرفته و توسط یک راوی گزارش شده ، هیچ گونه بررسی سندی صورت نگرفته و دربارٔە رجال سند مشترک مناظره های حضرت رضا(ع ) با رؤسای یهود، نصاری و زرتشتیان و نیز متکلمان مسلمان و غیر مسلمان ، تحقیق مستقل و جامعی انجام نشده است .
با اینکه محمد بن الفضل الهاشمی المدنی از سوی برخی محدثان [٣٨، ج٦، ص٣٥٦] و علمای رجال [٣٦، ج٣، ص١٧١] مجهول معرفی شده ، اما نجاشی (٤٥٠ ق)، ذیل نام فرزند راوی مورد بحث ، ابومحمد حسین بن محمد بن الفضل بن یعقوب بن سعد بن نوفل بن الحارث بن عبدالمطلب ، می نویسد: «از بزرگان خاندان هاشمی و ثقه است .
بنابراین می توان احتمال قوی داد همان طور که محمد بن الفضل الهاشمی راوی مناظرات بصره و کوفه است ، دو پسر او حسن و حسین یا یکی از این دو نیز بنا بر نقل نجاشی دربارٔە مناظرات حضرت رضا(ع ) در خراسان کتاب ذکر مجالس الرضا(ع) مع اهل الادیان را تألیف کرده اند [٤٢، ص٣٧ و ٥٦].