چکیده:
اصل امتناع تناقض به دلیل اهمیت و جایگاهش، از جنبههای مختلفی قابل
بررسی است، و مباحث مربوط به این اصل را می توان به طور خاص در سه
حوزه معرفت شناسی، فلسفه و منطق پی جست. البته نمی توان بین جنبههای
معرفت شناختی، فلسفی و منطقی این اصل مرز قاطعی ترسیم کرد، و این سه
جنبه پیوند بسیار نزدیکی با یکدیگر دارند. با این همه، برخی از
مباحثی که درباره این اصل طرح شده است صرفا به یکی از سه جنبه فوق
باز می گردد، و به همین دلیل، توجه به تمایزی که این سه جنبه با
یکدیگر دارند در فهم احکام و فروع این اصل راهگشا خواهد بود. در این
نوشتار خواهیم کوشید تا تبیینهای این اصل و احکام و فروع آن را با
توجه به سه جنبه معرفت شناختی، فلسفی و منطقی آن بازخوانی کنیم.
خلاصه ماشینی:
» بنابراین شیخ اشراق برخلاف ابن سینا، امتناع اجتماع در صدق و کذب را از فروع تناقض می داند و آن را در تعریف تناقض جای نمی دهد، و از طرفی دیگر با تأکید بر این نکته که دو قضیه متناقض منحصراК باید در ایجاب و سلب با یکدیگر اختلاف داشته باشند نشان می دهد وحدت هایی که در تناقض قضایا شرط شده است ، صرفاК برای احراز این شرط است که دو قضیه در غیر ایجاب و سلب اختلافی با یکدیگر نداشته باشند.
بنابراین عبارت هایی مانند اینکه واسطه ای بین ایجاب و سلب نیست ، دو گفته متناقض نمی توانند هم زمان صادق باشند یا اینکه وجود و عدم با یکدیگر جمع نمی شوند، جمله های متفاوتی هستند که همگی به یک واقعیت اشاره دارند.
»(٦٠) بنابراین ، در نهایت ، ارتفاع نقیضین نیز به این دلیل ناممکن است که به اجتماع وجود و عدم می انجامد و از اقسام تقابل ، صرفاК در تناقض است که ارتفاع دو امر متقابل به اجتماع نقیضین می انجامد، و مثلا ارتفاع دو ضد دیگر محال نیست و به اجتماع نقیضین نمی انجامد; یعنی اگر چیزی نه سیاه باشد و نه سفید، در این صورت آن چیز محل اجتماع دو نقیض نخواهد بود.
ق ); ـ ارسطو، متافیزیک، ترجمه شرف الدین خراسانی ، (تهران ، حکمت ، ١٣٧٧); ـ ـــــ ، منطق ، تحقیق عبدالرحمن بدوی، (بیروت ، دارالقلم ، ١٩٨٠ م ); ـ بهمنیار بن المرزبان ، التحصیل ، با تصحیح مرتضی مطهری، (تهران ، انتشارات دانشگاه تهران ، ١٣٧٥); ـ رازی، فخرالدین ، کتاب المحصل ، (قاهره ، دارالتراث ، ١٤١١ هـ.