چکیده:
آز یکی از مفاهیم حکمت عملی است که در پندار و گفتار و کنش آدمیان آشکار می شود. این مفهوم در ادبیات کلاسیک ایران در انواع و قالب های مختلف ادبی به شکل های روایی و غیرروایی بازنمایی شده است. شعر حماسی ایران به سبب ساختار روایی و توجه به کنش قهرمانان و ضدقهرمانان، با دقت بیشتری این مفهوم را نشان داده است. درباره بازتاب مفهوم آز در ادبیات حماسی، بیشترین توجه پژوهشگران به شاهنامه بوده است و به حماسه های پس از شاهنامه توجه ویژه ای نداشته اند. ازاین رو در این جستار سعی می شود با روش توصیف و تحلیل، خاستگاه مفهوم آز و چگونگی بازنمایی آن در ساختار روایی دو منظومه پهلوانی پس از شاهنامه (کوش نامه و فرامرزنامه) در سه حوزه مفهوم شناسی و شیوه بیان و کنش مندی قهرمانان و ضدقهرمانان تبیین شود.
مضمون آز در هر دو منظومه جلوه گری دارد؛ اما در کوش نامه از آغاز تا فرجام، مضمونی حاکم است و در فرامرزنامه نسبت به کوش نامه، حضور کم رنگ تری در جهان روایت دارد. پیوند حکمت خسروانی و اسلامی در تبیین مفهوم آز در هر دو منظومه کاملا نمایان است. گویندگان سخن درباره آز و آزمندی در هر دو منظومه به راویان و قهرمانان تقسیم می شوند.
‘Az’ (greed) is one of the concepts of practical philosophy that is manifested in the thoughts، speeches، and actions of human beings. This concept is represented in Iranian classical literature represented in various narrative and non-narrative literary forms. The Iranian epic poetry، due to the narrative structure and importance of the actions in the typical human beings (heroes and anti-heroes)، has more features to illustrate this concept more precisely. Regarding the reflection of the concept of "Az" in the epic literature، researchers have mainly focused on Shahnamehand did not paid attention to the epics after Shahnameh. Therefore، this study aims at specifying the origin of the concept of "Az" and its representation in the narrative structure of the two athletic poems after Shahnameh، Koush Nameh and Faramarz Nameh، in three parts of the conception، the mode of expression and action of the heroes and the anti-hero by a descriptive-analytical method. The theme of "Az" is manifested in both poems، but in Koush Nameh the content is obvious in all parts of the story، and there is not much narration in the main world of Faramarz Nameh. In both poems، the strong connection between Khosrovani and Islamic philosophy is fully perceptible in specifying the meaning of "Az". Speakers speaking about the "Az" in both poems are divided into narrators and heroes.
خلاصه ماشینی:
بنابر آنچه بیان شد، بسیاری از مفاهیم دربارۀ آز و آزمندی در متون زردشتی و دین اسلام، یکسان مینماید و تعیین دقیق مرجعی برای بهرهگیری منظومههای کوشنامه و فرامرزنامه، در بسیاری اوقات دشوار است؛ اما گاهی با دقت در نوع کاربستها، تأثیر دین اسلام و حکمت خسروانی را در این دو منظومه میتوان مشخص کرد.
در این منظومه برای معرفی مفهوم آز، هم از آموزههای حکمی ایران باستان و هم از تعالیم دین اسلام بهره برده شده است؛ چنانکه در عرصۀ واژگان افزونبر بهکارگیری آز و برابردانستن آن با بیشی ـ که از واژههای برگرفته از ادبیات ایران پیش از اسلام است ـ از واژۀ «حرص» نیز استفاده شده که یک واژۀ قرآنی و معادل آز است (فرامرزنامه، ۱۳۸۲: ۶۳).
ویژگیهایی که برای آز در این منظومه برشمرده شده، عبارت است از: سیریناپذیری، مکاری، فریبکاری (همان: 218)؛ نتایجی هم که به بار میآورد، گمراهی و دوزخیشدن آدمی است: که او دل بَرَد مرد بیدین کند; ; سرانجام را جـــــــای سنگین کند (همان: ۱۴۱) ۲ـ۲ گفتارها سخن بهکاررفته در هر روایت، دو گونه است؛ یکی سخنانی که راویان یا سرایندگان در میان داستان بیان میکنند و دوم سخنانی که از زبان شخصیتهای داستان یعنی قهرمانان و ضدقهرمانان جاری میشود که در اصطلاحِ روایت به آن گفتوگو میگویند.
او خرسندی را رمز آسایش معرفی میکند و آزمندی را علت سختیها و گرفتاریهای اسکندر در دنیا میداند و به او میفهماند که این صفت در جهان دیگر نیز آیندۀ دردناکی برای آزمندان درپی دارد (ایرانشان ابن ابی الخیر، ۱۳۷۷: ۱۸۶).