چکیده:
امام جوادعلیهم السّلام ، امام هادی علیهم السّلام و امام حسن عسکری علیهم السّلام در زمانهای میزیستند که حسّاسیت خلفا در مورد امام شیعه بسیار بیشتر از زمانهای گذشته بود و حکومت میکوشید تا با روشهای مستقیم و غیر مستقیم هرگونه فعّالیت اجتماعی، سیاسی و فرهنگی امام شیعه را تحت نظر قرار دهد. تلاش مامون در تزویج دخترش امّالفضل به امام جوادعلیهم السّلام ، دعوت از امام هادی علیهم السّلام برای سکونت در سامرا توسّط متوکّل و محدود کردن امام حسن عسکری علیهم السّلام خود مویّد این نظر است. این حسّاسیت سبب میشد امامان نتوانند همچون پدران خود به فعّالیتهای اجتماعی پرداخته و با عامة مردم در ارتباط باشند. پرسش اینجاست که این سه امام بزرگوار چگونه در عرصة خانواده فعّالیت داشته و با خویشاوندان خود ارتباط برقرار میکردند؟
آن طور که از منابع دست اوّل و کتب روایی و تاریخی بر میآید، سیرة امام نهم، دهم و یازدهم علیهم السّلام در عرصههای اجتماعی از جمله ارتباط با خانواده و خویشان خود بر مبنای اصول قرآنی و اسلامی و به تبعیّت از سیرة نبوی بوده است. نتیجة این پژوهش که با استفاده از دادههای کتابخانهای و به روش توصیفی- تحلیلی انجام گرفته، حاکی از آن است که ایشان با استفاده از روشهای مختلف از جمله رعایت ضوابط اخلاق اجتماعی چه در درون خانواده و چه در جامعه و با ایجاد شبکة ارتباطی وکالت در درون هسته شیعه، این ماموریت خود را به انجام رساندند.
خلاصه ماشینی:
حال پرسش این است که این سه امام با وجود سختگیریهای خلفای زمانشان در خانواده و در برخورد با خویشان چگونه عمل میکردند؟ با دقت در منابع دست اول تاریخ شیعه میتوان دریافت که آن بزرگواران علی رغم نظارتهای فوق العادة خلفای وقت همچنان رسالت خود را (که از آن جمله توجه به خانواده و ارتباط با خویشان بود) به انجام رساندند.
امام جواد در پاسخ به نامة یکی از شیعیان که در مورد خواستگار دخترش نظر آن حضرت را جویا شد، فرمود: «هرکس از شما دختری خواست و درخواست وصلت کرد، دین و امانتش را بنگرید، اگر رضایت بخش بود هرکس که باشد با وی وصلت کنید که اگر این کار را نکنید در روی زمین تباهی و فساد به بار میآورد» (صدوق، 1367، ج5، ص23 و 24).
سیرة اجتماعی امامان نیزگویای آن است که ایشان نه تنها خود به خویشاوندان توجه داشته و جویای حال آنها بودند و در مواقع لزوم به یاریشان میشتافتند بلکه دوستان خود را نیز به این مهم توصیه میکردند.
در نقلی امام حسن عسکری به دو نفر از خویشاوندان خود که قائل به وقف بودند و امامت آن حضرت را تکذیب میکردند، کمک قابل توجهی نمود و با مهربانی با آنان رفتار کرده به ایشان فرمود: «چرا تا به حال به نزد ما نیامدی؟» (کلینی، 1369، ج 2، ص437-436؛ مفید، 1372، ج2، ص326-327 و ابن فتال، 1366، ص404) این گونه کمکهای امامان نه تنها با اخلاق اجتماعی ایشان (کمک به افراد نیازمند از هر فرقه و مذهبی) تناسب داشت بلکه اهداف فرهنگی نیز در برداشته، میتوانست سبب جذب و هدایت افراد شود.