چکیده:
پس از رحلت پیامبر (ص)، جهان اسلام وارد مرحله ای جدیدی از تحولات سیاسی-اجتماعی شد. حضرت علی (ع) و زبیر بن عوام دو تن از صحابه برجسته پیامبر (ص) در طی حوادث عصر آن حضرت عملکرد درخشانی داشتند. آنها در طی غزوات پیامبر (ص) به شدت فعال بودند. با رحلت پیامبر (ص)، صحابه ایشان در جریان سقیفه به اولین رویارویی با یکدیگر پرداختند. در این میان زبیر بن عوام حاکمیت و جانشینی رسول الله (ص) را حق حضرت علی (ع) می دانست و نسبت به آن به شدت پافشاری می کرد. با وجود آن، زبیر در امور حاکمیتی در کنار خلفا قرار داشت و در زمان عمر بن خطاب، در شورای شش نفره وی قرار داشت. این مسئله جایگاه زبیر را تقویت کرد. حضرت علی (ع) نیز در نقش مشورتی با خلفا بود و از نظرات ایشان استفاده می کردند. در دوره خلافت حضرت علی (ع) نیز زبیر همکاری لازم و بیعت با ایشان را انجام داد و با گذشت زمان اختلافات بین آنها شکل گرفت. براین اساس در این پژوهش بر آنیم به شیوه توصیفی-تحلیلی و براساس منابع کتابخانه ای روابط و مناسبات علی (ع) و زبیر را پس از دوره نبوی در قضایایی که پای این دو صحابی در میان است، در دوران خلفای سه گانه (ابوبکر، عمر و عثمان) و پس از آن تا وقوع جنگ جمل در خلافت حضرت علی (ع) در حد فاصل سال های 11 تا 36 هجری مورد بررسی قرار دهیم.
خلاصه ماشینی:
با کشته شدن عوام و تضعیف طبیعی پیوند صفیه با خاندان همسرش قابل تصور است که زبیر همراه مادرش در میان بنی هاشم بزرگ شده باشد و با بنی هاشم بیش از بنی اسد حشر و نشر داشته باشد و به ویژه نظر به بعضی شواهد توجه صفیه نسبت به برادران خود و فرزندان آنان زیاد بود و گفته اند او تنها عمه پیامبر و علی (ع ) است که ایمان آورد.
بیعت زبیر با علی (ع ) همه روایات دلالت دارند بر اینکه پس از کشته شدن عثمان ، قریب به اتفاق مردم و از جمله زبیر و طلحه با علی (ع ) بیعت کردند و اکثر منابع اولیه تصریح میکنند که در بیعت آنان اجباری در کار نبوده است (یعقوبی، ١٣٧٩: ٢/١٧٨؛ ابن قتیبه دینوری، ١٣٨٨: ١/٤٧؛ بلاذری ١٣٩٨: ٣/٥٦٠؛ ابن اعثم ، ١٣٧٢: ١٠١ ٢٩؛ ابن ابی الحدید، ١٣٧٤: ٢/١٧٩؛ طبری، ١٣٦٨: ٢٢٢٨؛ اسکافی، بی تا: ٥٠؛ ابن هلال ، ١٣٧١: ١١٢).
چنانکه خود وی اشاره دارند: «ینثالون علی من کل جانب ، حتی لقد وطیء الحسنان و شق عطفای مجتمعین حولی گر بیض الغنم : مردم از هر طرف بسوی من شتافتند و پی در پی از هر جانب هجوم آوردند و ازدحام کردند تا اینکه نزدیک بود حسن و حسینم لگدمال شوند و پهلوهایم بشکند هم چنانکه گوسفندان در آغل ازدحام میکنند گرد من جمع شدند» (نهج البلاغه ، خطبه ٣: ٩) ثانیا زبیر و طلحه اولین کسانی بودند که بیعت کردند (مفید، ١٣٨٨: ٢١٩؛ بلاذری، ١٣٩٨: ٥٦٠/٣؛ ابن سعد ١٤١٠: ٣/٢٣؛ طبری، ١٣٨٧: ٤/٤٢٧؛ ابن قتیبه ، ١٣٨٨: ٤٧/١).