چکیده:
بیهق از شهرهای مهم خراسان بزرگ، و دارای شرایط مساعد طبیعی و اقلیمی، رودخانه ها و کاریزها، شرایط اقتصادی مناسب و ویژگی های اعتقادی و فرهنگی بوده است. این شهر جزء نیشابور یکی از چهار ربع مهم خراسان بود. بیهق در دوره اسلامی توسط مسلمانان فتح شد. و با توجه به دور بودن آن از مرکز خلافت اسلامی (اموی-عباسی) به یکی از شهرهای تبدیل شد که مخالفان دستگاه خلافت و نیروهای گریز از مرکز در آن به فعالیت می پرداختند. این پژوهش در نظر دارد، جغرافیای تاریخی و سیاسی بیهق از ورود اسلام تا دوره غزنویان را مورد بررسی قرار دهد و نشان دهد که چه حوادث مهمی در بیهق در قرون اولیه اسلامی رخ داده است.
خلاصه ماشینی:
اما در دوره اسلامی این شهر جزو استان خراسان بزرگ و یکی از ربع های آن یعنی نیشابور بوده است .
(قزوینی، ١٣٦٦: ١١١) ابوالحسن علی بن زید بیهقی ١ (ابن فندق ) نیز درباره بیهق در تاریخ خود آورده است که «در اشتقاق لفظ بیهق و حدودآن چند قول گفته اند: قول اول آنست که این بیهه است به زبان پارسی اصیل بیهین بود – یعنی این ناحیه بهترین ناحیه نیشابوراست - و قول دوم آنست که این پیهه است یعنی باقدام که آن را پی خوانند پیموده و این ناحیه را مساحت پی ای کرده اند.
» (ابن رسته ،١٣٥٦: ٢٠٠) ابن فندق در تاریخ بیهق این شهر را دارای ١٢ ربع در عهد امیر خراسان عبدلله بن طاهر می داند و آن ها را چنین بیان کرده است .
» (صدیقی، ١٣٧٢: (76 در دوره ای که طاهریان و سپس صفاریان در نواحی خراسان قدرت نمایی می کردند و شهر مهم نیشابور را پایتخت خود قرار دادند، سبزوار مرکز ولایت بیهق و از توابع نیشابوربود.
» (مستوفی قزوینی،١٣٦٢: ١٥٠) می توان گفت که یکی از مهم ترین دلایل نفوذ تشیع در بیهق مهاجرت های فراوان سادات از شهرهای مختلف از جمله نیشابور و ری به این ناحیه است .
» (بیهقی،١٣٤٨: ١٩٤-١٩٥) شهرهای بسیاری از قرن دوم هجری به بعد مرکز تشیع شدند در نتیجه ورود سادات که عامل اصلی ١٩٣ آن فشارهای مکرر امویان و عباسیان بود آن ها به شهرهایی چون قم ، کاشان ، ری، مازندران و که دور از مرکز خلافت بودند رهسپار شدند و این شهرها راکانون های نخستین تشیع در ایران کردند.