چکیده:
مورخان و جغرافینگاران مسلمان درباره سرزمینهایی که سپاهیان اسلام بدانها دست
یافتندء گزارشهای ارزشمندی عرضه کردهاند. اران و ارمینیه از سرزمینهایی به شمار
میروند که فتح آنها اندکی پس از فتح آذربایجان (کمابیش ۱۹ - ۲۰ ق) اواخر خلافت
خلیفه دوم صورت گرفت. البته گزارش مورخان درباره این منطقه بسیار گوناگون است؛
چنان که به سادگی و در دید نخست نمیتوان به نتیجه دقیقی در اینباره دست یافت.
این مقاله در بردارندة گزارش مورخان مسلمان از این منطقه است که به علت تفاوت و
اختلاف آشکار آنها با یکدیگرء تکتک گزارشها کامل آمده و متن آنها با یکدیگر
مقایسه و تفاوت آنها با یکدیگر بررسی شده است.
خلاصه ماشینی:
المسالک و الممالک ابن خردادبه ابن خردادبه ارمینیه را به چهار بخش تقسیم کرده است : ارمینیه اول (سیسجان ، اران ، تفلیس ، برذعه ، بیلقان ، قبله و شروان )؛ ارمینیه دوم (جرزان ، صغدبیل ، باب فیروزقباد و لکز)؛ ارمینیه سوم (بسفرجان ، دبیل ، سراج طیر، بغروند و نشوی)؛ ارمینیه چهارم (شمشاط ، خلاط ، قالیقلا، ارجیش و بـاجنیس ) (ابـن خردادبـه ، همـان ، ٩٩ ـ ١٠٠).
از ایـن رو، گـزارش او را درباره ارمینیه در بخش ملحقات گردآوری کرده و دیگران در کتاب های خـود آن را بـه او نسبت داده اند؛ چنان که ابوالفداء در تقویم البلدان تقسیم بندی دوم را از یعقـوبی نقـل کرده است (ابوالفداء، همان ، ٤٤٣).
٥. نزهۀ المشتاق فی افتراق الآفاق ادریسی ادریسی نیز مانند ابن حوقل و مقدسی این سه ناحیه را تعریف کرده است که بر پایـه تقسیم بندی او، بیشتر شهرهای ارمینیه و برخی از شـهرهای آذربایجـان و اران در اقلـیم پنجم جای میگیرند: شهرهای ارمینیه : میافارقین ، باجنیس ، منـازجرد، بـدلیس ، خـلاط ، ارجـیش ، وسـطان ، قالیقلا، دبیل ، سراج ، برکری، خوی، سلماس و ارمیه ؛ شهرهای اران : برذعه ، بیلقان ، بردیج ، شماخیه ، شروان ، لایجان ، شابران ، قبلـه ، شـکی، جنزه ، شمکور، تفلیس ، اهر و زرقان ؛ شهرهای آذربایجان : کورسره ، اردبیل ، بذ، برزند، ورثان و موقان (ادریسـی، همـان ، ٢، .