چکیده:
در آن حوزهای که امروزه هنر دوران قاجار دانسته میشود، یک بخش مهم شامل تجربیات پیچیدهای بود که به بازنمایی تصویری شاه و صاحبمنصبان بستگی داشت. این سلسله از کردارهای معطوف به تصویر در آن روزگار اهمیتی ویژه داشت، اما طی همین زمان تغییرات بنیادینی را نیز از سر گذراند. مسالة این پژوهش فراهم کردن روایتی معتبر از این جنبة فرهنگ بصری در دوران قاجار است، بهنحوی که پیوندهای سیاسی آن با بستر تاریخی ویژهای که از آن برخاسته نگسلد. به این منظور دو مورد تاریخی شاخص از پرترههای چاپ سنگی عهد ناصری در روزنامههای رسمی دولت علّیة ایران (1277-1287ق) و شرف (1300-1309ق) مورد بررسی و تفسیر قرار گرفتهاند: نخست از نظر تحولات تکنیکی درهمتنیده در حوزههایی چون نقاشی، عکاسی و چاپ کهزمینهساز ظهور چنین تصاویری بودهاند؛ و سپس از نظر معنای سیاسی و اهمیت فرهنگی ویژهای که آنها را به نقاط چرخشی شاخص در سنت مستقر بازنمایی بصری قدرت از دوران فتحعلیشاه تا آن زمان بدل ساختند. بر مبنای چنین روایتی ممکن است فهمی از پرترهها بهمثابه ظهور و بروز فرآیند چهرهیابی دولت مدرن در آغاز عصر جدید حاصل شود؛ این فهم شاید گام کوچکی در فراهم آوردن اسباب و مقدمات لازم برای گشودن چشماندازی تاریخی به مناسبات میان هنرها و دولت در ایران معاصر باشد.
خلاصه ماشینی:
١٣ نام نشــریه از نمرة بعد بار دیگر تغییر کرد و به روزنامۀ دولت علیۀ ایران موســوم گشــت که از همان ابتدا مصور بود و تصاویر پرشــماری در آن به چاپ رسید؛ در میان آن ها فراوانی غالب با اختلاف بســیار به پرترة دولت مردان قاجار اختصاص یافــت : انبوه تصاویر نیم تنۀ روبه رو از چهره های ظریف و اثیری که پرداختی فوق العاده از جزئیات کلاه و لباس و نشــان ، و نیز شیوه های آرایش مو و ریش ـوـسبیل افراد را در بر داشت ؛ مهم تر آن که صورت ها را به طرزی نشان می داد که گویی دریچه ای به تشخص فردی هر یک گشوده باشد [تصویر ١] ــ اگرچه تاریخ نگاری های رایج غالبا روزنامۀ وقایع اتفاقیه و روزنامۀ دولت علیۀ ایران را به دلیل اهمیت شــان تحت ســرفصل های جداگانــه قرار می دهند، امــا باید بر این موضوع درنگی کرد که آن هــا در واقع یکی بودند و در پی هم نمره شــدند؛ در این صورت شــاید بتوان گفت اهمیت تصویر در آن هنگام چنان بود که روزنامۀ رســمی دولت نام ـوـســامان جدید خود را ذیل فرآیندی از مصور شــدن بازیافت که اساسا به چهرة ١٣.
در خصــوص نقاشــی دورة قاجــار نک : فالک ، شــمایل نگاران قاجار، نقاشــیهای رنگ روغن ایران در ســده های ١٢ و ١٣ هجریقمری ـ ١٨ و ١٩ میلادی؛ ویلم فلور، پیتر چلکووسکی و مریم اختیار، نقاشی و نقاشان دورة قاجاریه ، ترجمۀ یعقوب آژند (تهران : انتشارات ایل شاهسون بغدادی ، ١٣٨١)؛ گرابار، «تأملی در هنر قاجاری و اهمیت آن ؛» شاهرخ مسکوب ، «دربارة تاریخ نقاشی قاجار،» ایران نامه (تابستان ١٣٧٨): ص ٤٢٢-٤٠٥؛ جواد علی محمدی اردکانی ، همگامی ادبیات و نقاشی قاجار (تهران : یساولی ، ١٣٩٢).